“İmam Xomeyninin (r) baxışında demokratiya anlayışı”
“Bu günlərdə din alimi və dünya xadimi İmam Xomeyninin vəfatının ildönümünə yaxınlaşırıq. İslam dünyasında dini, siyasi və irfani bir şəxs olaraq qəbul edilən və bir ömür boyu İslamın ilahi məktəbində oxuyub düşünən bu şəxsiyyət XX əsrdə siyasi fiqhə əsaslanan idarəetmədə dəyişiklik yaratdı və İranda dünyadakı bütün hökumətlərdən fərqli hökumət qurdu. O, dini və irfani təlimlərindən ilham alaraq idarəetmə ilə bağlı bəzi ictimai konsepsiya və siyasi fikirləri elmi olaraq tənqid edərək, elmi və dini kökləri olan yeni idarəetmə sistemi yaradıb”.
Bu sözlər İranın ölkəmizdəki səfirliyinin Mədəniyyət Mərkəzinin sədri doktor Əli Purmərcanın imzası ilə Hafta.az-a daxil olmuş məqalədə deyilir.
Bildirilir ki, İmam Xomeyni siyasi fəlsəfəsini başa düşmək sadəcə ondan yalnız bir neçə sitat seçməklə mümkün deyil, sözlərinin və yazılarının yenidən qurulması, nitqinin konteksti və mövqeyi ilə buyurduqlarını anlamaq mümkün olar.
“Burada siyasət dünyasındakı siyasi fikirlərdən biri olan demokratiyanı izah etmək, İmam Xomeyninin fikirlərini bu müstəvidə göstərmək və demokratiyanın bugünkü müasir demokratiyadan nə qədər fərqli olduğunu görmək niyyətindəyik. Bu yazı Dr. Emad Əfruğun İmam Xomeyni və islam hökuməti konfransına yazdığı 30 səhifədən artıq təhqiqin xülasəsidir. O, siyasi fəlsəfə fikrini təqdim edən İran siyasətçi və sosioloqlarından biridir” yazan Purmərcan qeyd edir ki, demokratiyanın təməl ideyası, "bütövlükdə cəmiyyəti təsir edən qərarlar həmin cəmiyyətin bütün üzvlərinin fikirləri ilə qəbul edilməli və fərdlərin qərar qəbulunda bərabər hüquqlara sahib olması" idealına əsaslanır. Aydındır ki, müəyyən mənada demokratiya bütün fərdlərin cəmiyyətin əsas qərarlarında iştirak etmək kimi bərabər hüququnun qəbul edilməsinə əsaslanır, lakin hamının bu bərabər fürsətdən istifadə edib-etməməsi başqa bir məsələdir. Praktikada demokratiyanı digər siyasi sistemlərdən ayıran hər şey üçün qərar vermək haqqıdır. Əlbətdə ki, bəzi siyasi sistemlər, zəiflik və bacarıqsızlıq şəraitində və kütləvi iğtişaşlar və ya devrilmə qorxusu səbəbiylə hər kəsin demokratiyanın əsas hüququ kimi qəbul edilməli olan siyasi meydanda olması üçün bir yol göstərir. Demokratiyada, insanlar bu hüquqdan ötrü qərar qəbul edə bilirlər və bu hüquq konstitusiya və onun qanuni əsası kimi bir sıra müəyyən qaydalardan qaynaqlanır.
Demokratik ölkələrin əksəriyyətində demokratiya bir nümayəndəli hökumət deməkdir, adi vətəndaş qərarvermə prosesinə yalnız bir nümayəndənin və ya bir partiyanın siyasətinin lehinə səs verməklə daxil olur, obyektiv məsələlərə dair qərar seçilmiş təmsilçilər orqanı ya da icraçı qanunvericiliyin razılığı əsasında fəaliyyət göstərir. Beləliklə, müasir demokratik cəmiyyət, insanların qərar vermək və bu hüquqdan öz nümayəndələrini seçərək dolayı yolla istifadə etmək hüququna sahib olduqları bir cəmiyyətdir. Təcrübədə bu nümayəndələr də xalqı təmsiletmə rolunu oynayır, biliklərinə və anlayışlarına görə insanların əvəzinə qərarlar qəbul edirlər.
Şərq Blokunun çökməsindən sonra qalib demokratiya liberal demokratiyadır və bu, hökumətin gücünü məhdudlaşdırmaq və seçkilərdə səs verməklə fərdi azadlıqların qorunmasına xüsusi önəm verir. Liberal demokratiya, dövlət hakimiyyətini məhdudlaşdırmaq və seçki seçiminə yol açmaq üçün zəruri hesab etdiyi müxtəlif siyasi quruluşlar və proseslər axtarır. Bunlardan ən əsası çoxpartiyalı sistem konsepsiyası və partiyaların hökumətlə qarşılaşmaq ideyalarıdır.
“Dünyada hakim olan demokratiya dolayı demokratiyadır ki, bu da insanların öz fikirlərinə və şüurlarına əsaslanaraq qərar qəbul etmək üçün öz aralarından insanları seçmələridir. Beləliklə, praktikada demokratiyanın siyasi sistemi bir qrupun hamının adından qərar verdiyini və idarə etdiyi, başqaları üzərində səlahiyyət sahibi olduğu oliqarxik sistemə çevrilir. Fərq ondadır ki, birincisi, onların vilayəti yumşaq, qrup şəklində və müəyyən bir dövrəy məhdudlaşmışdır, ikincisi, aydın olacağı kimi, vilayəti fəqihdən fərqli etiqadi və əxlaqi şərtlərə məhdud olmayan və adətən maddi olan bir qrupun və şəxsin mənafeyi ilə məhdudlaşır”, - yazan müəllif əlavə edir ki, liberallar demokratiyanın azadlıq, sosialistlər onun bərabərlik yönümünə təkid edilər. Liberal Demokratlar, xalq tərəfindən seçilən bir neçə hakimin tərəfdarıdırlar, lakin dövlət gücünün səlahiyyətləri və vəzifələrinin məhdudlaşdırılması səbəbi ilə dövlət gücünün mülayimləşməsi üçün mexanizm istədikləri bir hökumət axtarırlar. Liberallar tərəfindən bu məzmunda demokratiya termininin istifadəsi əsassız kimi görünür. Ancaq sosialistlər, əsasən demokratiyanın bərabərlik yönünə və ictimai ədalətə təkid edirlər və kollektiv tələblərini yerinə yetirmək üçün xalqın seçilmiş hökumətinə daha çox bağlılıq nümayiş etdirirlər.
Daha sonra məqalədə İmam Xomeyninin demokratiya haqda fərqli yerlərdə, əsasən də xarici jurnalistlərə müsahibəsində işlətdiyi fikirlərin ən vaciblərinə müraciət edilir:
"Biz İslam Respublikasının qurulmasını istəyirik və bu da ictimai rəyə əsaslanan bir hökumətdir. İdarəetmənin son forması cəmiyyətin mövcud şərtlərinə və tələblərinə görə xalqın özü tərəfindən təyin edilir".
"İstədiyimiz demokratiya, Qərbdəkinə oxşar ola bilər. Ancaq yaratmaq istədiyimiz demokratiya Qərbdə mövcud deyil. İslam demokratiyası Qərb demokratiyasından daha mükəmməldir".
"Nəzərimizdə olan İslam Respublikası hökuməti, Həzrət Peyğəmbər (s) və İmam Əlinin (ə) hökumətindən ilham alacaq, millətin ictimai səsinə əsaslanacaq və idarəetmə forması ilə təyin olunacaq. İslam Respublikası hökümətini, islamın hökmləri əsasında, millətin səslərinə əsaslanacaq".
“Ancaq respublika hər yerdə elə respublika deməkdir, ancaq bu respublika islamın qanunu olan konstitusiyaya əsaslanır. İslam Respublikası adlandırdığımız şey, həm seçilmiş şərtlərin, həm də İranda qüvvədə olan hökmlərin İslama söykənməsidir. Ancaq seçim millətdədir və respublika üslubu hər yerdə olan respublika ilə eynidir".
“İslam hökuməti İslam qanunlarına əsaslanan hökumətdir. İslam hakimiyyəti altında tam müstəqillik qorunur. İslam Respublikasını istəyirik. Cümhuriyyət idarəetmə formasını təşkil edir".
"Ölçü sizin səsinizdir, ölçü xalqın səsidir. Səsinizin qədəri millətin səsinin məbləğidir. Millət bir zamanlar bəzi insanları səs verməyə təyin edir. İkinci yerdə doğru, əks halda ilk növbədə haqq millətin özünə aiddir" və sair.
Məqalədə daha sonra Vilayəti fəqihin kitabında yazdıqlarından sitatlar gətirilir: "Bu iki fəzilətə (hüquq və ədalət bilikləri) sahib olan layiqli insan hökumət qurmaq üçün yüksəlsə, həzrət Peyğəmbərin (s) cəmiyyəti idarə etməkdə olduğu eyni vilayətə sahib olacaq və bu, bütün insanlara ona itaət etmək lazımdır".
İmam Xomeyni başqa yerlərdə də Vilayəti fəqihin diktaturanın və istibdadın qarşısının alınmasında hər hansı formada əhəmiyyətini vurğulayır, ədalət mərkəzini və Vilayəti fəqih mövqeyinin qanun üstünlüyünü vurğulayır: "Vilayəti fəqihdən qorxma, fəqih insanları məcbur etmək istəmir. Bir fəqih zor demək istəyirsə, onun artıq qəyyumluğu yoxdur... İslamda qanunun aliliyi hökm sürür. Həzrət Peyğəmbər (s) də qanuna tabe idi. İlahi qanuna tabe idi, poza bilməzdi... Vilayəti fəqih diktatura deyil, əksinə onun əleyhinədir".
“Ümumiyyətlə, İmam Xomeyninin əmrlərindən istifadə olunan budur: bir İmam, demokratiyanı avtoritarizmə və diktaturaya qarşı qoyan ortaq görüşün əksinə olaraq, demokratiyanı istibdad, diktatura və zülmə qarşı qoyur və beləliklə, İslam hökumətinin qanunun aliliyini vurğulayaraq, seçilmiş çoxluğun diktatura təhlükəsinin qarşısını alır. Demokratiyadan olan bu şərh ilə İmam Xomeyni əsas hüquqların qorunmasına xüsusi vurğu edən liberal demokratların şərhlərinə yaxınlaşır. İmam, birincisi, fərdi hüquqlarla yanaşı, ictimai haqlara da təkid edir. ikincisi: vəzifə məsuliyyəti və ilahi haqqlara diqqət də İmamın düşüncəsində xüsusi yer tutur. Üçüncüsü: İmam insanların öz rollarını islama əsasən özlərinə götürdüklərini düşünür və yalnız idarəetmə formasını təyin etməkdə onu təsirli sayır, Vilayəti fəqih nəzəriyyəsində təzahür edən İslam və İslam qanunlarından hökumətin qayda və məzmununun müəyyənləşdirilməsini düşünür”, - məqalədə yazılır.
Ə.Purmərcan daha sonra yazır: “1. Vilayəti fəqih və ya İslam hökuməti kitabında, hiyerarşik görüşlərinə görə Vilayəti Fəqih məsələsi ilahi hökumət ilə paralel olaraq nəzərdən keçirilir və məqsədi təsdiqlənməyə səbəb olan məsələlərdən biri kimi qəbul edilir. 2. Liberal demokratlar tərəfindən xüsusi olaraq azadlığa və məhdud hakimiyyətə vurğu edilən “xalq tərəfindən hökumət” şüarı, bu ölkələrdə praktik olaraq məhdudiyyətsiz bir hökumətin ardınca gedən trenddən asılı olmayaraq məntiqi baxımdan bir-birinə ziddir. Ancaq İmamın cümhuriyyət və demokratiyanın rolunu yalnız idarəetmə formasını təyin etməkdə təsirli sayması üçün insanların müxtəlif səviyyələrdə təməl hüquqlarına vurğu etməsi bu məntiqi və paradoksal uyğunsuzluğa sahib deyil. "Hökümət xalq tərəfindən" idarəetmə formasını təyin edərkən ortaya çıxır və insanlar İslam qanunlarını tərk etməyə və ya pozmağa qərar verə bilməzlər. 3. Xalqın İslam hökumətindəki rolunun dərəcəsini təyin etməklə yanaşı, nəzərə alınması lazım olan başqa bir məqam da budur ki, əsasən dolayı demokratiya şəklində olan bütün demokratik hökumətlərdə istər-istəməz bir oliqarxik hökumətlə qarşılaşırıq. Bu səbəbdən orada da bir növ siyasi və qrup vilayəti ilə qarşılaşırıq. Bu vilayət üçün heç bir əxlaqi, doktrinal şərt olmadığı üçün, onun həqiqət, ədalət, uca ideallar, insanlar naminə olacağına zəmanət yoxdur. 4. Demokratik hökumətlərin yeganə aşkar xüsusiyyəti, seçici olmalarıdır ki, bu da İmam Xomeyni tərəfindən təsdiqlənib. Başqa sözlə, İmam Xomeyni yalnız seçilmiş şəxslərin xüsusiyyətlərinə və İslam hökumətinin məzmununa diqqət yetirməklə kifayətlənməyi, eyni zamanda hökumət və şəxslər hökumətinin müxtəlif səviyyələrdə seçilmə üsullarına da xüsusi diqqət yetirib. Başqa sözlə, İmamın düşüncəsində demokratik hökumətlərin müsbət xüsusiyyətləri olduğu halda mümkün və həqiqi mənfi cəhətlər yoxdur. 5. İmam, təmsilçiliyin əksinə olaraq insanların roluna dəyər verdiyi yerlərdə, xalqın seçdiyi etibarnaməyə inanır. Bu səbəbdən, ümumiyyətlə, nəinki xalqın roluna və millətin səs verməsinin düzgünlüyünə möhkəm inandılar, əksinə nümayəndələrin qəyyumluğunu da bir çox cəhətdən qəbul etmirlər. Bu da İmam Xomeyninin xalqın səsinə böyük inamını göstərir”, - məqalə tamamlanır.
