به گزارش خبرگزاری بینالمللی قرآن(ایکنا) از کهگیلویه و بویراحمد، مساجد نقشهای بیبدیلی در تروبج فرهنگ، تمدن اسلامی، تربیت و..داشته و دارد، در طول تاریخ مسجد رابطه بسیاری با بازار، کتابخانه، عبادت، طبابت، دارالعماره، مدرسه، بهداشت، سیاست و حتی بزرگان، مراجع و روحانیت و ...داشته است.
اهمیت و جایگاه اماکن مقدسی چون مسحد و اساس فلسفه ساخت و تشکیل و سازمان دادن آنها را باید از صدر اسلام در پیشینه تاریخی آن جستجو کرد. مسجد از جایگاهها و اماکن مقدسی است که در تاریخ صدر اسلام دارای مبانی، اهمیت و جلوه ویژهای است. مسجد نماد مدنیت و تمدن در جهان اسلام است، چراکه با هجرت پیامبر از مکه به مدینه و تشرف حضرت به سرزمین مدینه، مبانی دیگری از فلسفه و اساس رسالت را باید از نوع عمل و رفتار پیامبر(ص)، در آن عصر جستجو کرد، اگرچه باید پذیرفت که رفتار معصوم نمیتواند بیهدف و یا همراه با خطا و آزمایش باشد، لذا هر عملی که پیامبر در عصر رسالت خویش دنبال میکرد، با توجه به اهمیت و حساسیت موضوع هجرت، که خود مبنایی برای تشکیل حکومت اسلامی است.
اگر بپذیریم که دوران مکی رسالت به مباحث دعوت همگانی و یارگیری پیامبر ص) برای گسترش رسالت آسمانی اسلام بوده است که با آگاهیبخشی و دعوت از نزدیکان و اهل خویش، به اسلام، در دوران مکی، همه ناشی از اهمیت رسالت فراگیری است که پیامبر اسلام، برای ارائه آن به عنوان دین کامل برگزیده شده است.
اگر دوران ده ساله مکی صدر اسلام را در رسالت پیامبر(ص) به بخش نظری و تبلیغ رسالت و یازده سال دیگر رسالت پیامبر را در دوران مدنی به تشکیل حکومت اسلامی در نظر بگیریم، خواهیم دید که پیامبر در بدو ورود به مدینه و محلی به نام قبا، در اولین فرصت دست به چه اقدام اساسی میزند؟ پیامبر قبل از هر عملی بنای« مسجد قبا » را بنیاد میگذارد و این مسجد در تاریخ اسلام را میتوان به عنوان اولین نماد و بنای تشکیل حکومت و مدنیت قلمداد نمود. شاید پیامبر با اولویت، ساخت بنایی، بنام مسجد، در مدینه، این عمل را در تاریخ اسلام گوشزد مینمایند، مکانی که نماز و سایر عبادات در آن برگزار میشود و نمازی که ستون دین و از واجبات است، باید در اولویت همه امور باشد. اولویت و جایکاه نماز و مسجد در دین اسلام بسیار مهم است و پرداختن به آنها در اولویت امور دینی در اسلام است.
در مدیریت شهری از منظر شهرسازی و برای دریافت اهمیت و جایگاه بنای اساسی و اولویت بناها، از تاریخ صدر اسلام، میتوان دریافت که عمل و رفتار پیامبر(ص)، (مهاجرت از مکه به مدینه)، برای نشان دادن جایگاه این بنا، در گسترش و اولویت و رتبه نحست این بنا در شهرسازی و تشکیل حکومت و مدنیت در هر عصری خواهد بود.
در پرداخت به شهرسازی اسلامی و رعایت و رواج فرهنگ اسلامی در آثار و اماکن، باید به خوبی دریافت که قبل از هر اقدامی، نخست ساخت و جایگاه مسجد در شهرسازی بر مبنای الگوی اسلامی و دینی، اولین رتبه را داراست.
سوال اساسی این است آیا ما در نقشهها و پیشبینی، بناهای شهری، به این موضوع دقت و توجه کافی داشته و داریم؟ چه کسی و کسانی این رسالت مهم را در شهرسازی بر مبنای الگوها و معماری اسلامی بر عهده دارند؟ آیا رعایت این اولویت دینی و اسلامی را در توسعه شهری و ساخت و ساز های گوناگون ، در نظر داریم و یا تعریفی از رعایت هویتهای فرهنگی و دینی بر اساس مبانی اسلامی، داشته و یا قیدی در این خصوص بر مبنای قوانین توسعه شهرها در معماری اسلامی داریم ؟ مسجد در معماری امروز ما چه جایگاهی دارد؟ شهرداریها و شوراهای اسلامی، سازمان نظام مهندسی، مجلس، استانداریها و وزارتهای کشور و راه و مسکن و سازمانهای اوقاف و امورخیریه و تبلیغات اسلامی و ارشاد ، فرهنگ و هنر و آموزش عالی و … همه کسانی که با موضوع توسعه، ساخت و ساز، شهرسازی، ساخت اماکن مذهبی، تربیت و فرهنگ و…ارتباط دارند، مؤظفند راههای برونرفت از مشکلات پیشروی و پرداختن بیشتر به اهمیت و نقشهای چندگانه و بارز مسجد در تربیت و آموزش و…در زندگی و عصر کنونی با توجه رشد تکنولوژی و…را جستجو و تلاش دوچندان نمایند.
مسجد در دوران معاصر
در دوران معاصر به دلیل تغییرات عمده در روند زندگی و فعالیت و سایر عوامل و نیز تغییرات اساسی در جوامع و شکلگیری ساختارهای نوین اجتماعی، دین همچنان حضور مؤثر و پررنگی دارد. بدین صورت که نهادهای دینی که ساختار و قالبهای حضور دین در جامعه را صورتبندی میکنند از اهمیت اساسی برخوردار هستند.
در واقع این نهادها، روند تولید و باز تولید معانی دینی و دینداری در عرصه اجتماع و درمیان مؤمنان را هدایت و رهبری میکنند. از مهمترین مراکز وابسته به نهادهای دینی میتوان به مسجد اشاره کرد که همزمان با ظهور اسلام به منظور گردهماییها و تجمعات دینی و سیاسی شکل گرفت. مساجد نیز به لحاظ معماری و جنبههای هنری و هم نقش دینی و فرهنگی همواره دارای اهمیت بودهاند و طبیعتا میزان و درجه این اهمیت در دورههایی که حاکمیت دینی نیز وجود داشته، بیشتر بوده است.
اهمیت مسجد در کشورهای اسلامی
در کشورهای اسلامی و بعضا غیر اسلامی به هر کوی و برزنی که وارد میشوی، منارهای از دور از همه بناها برجستهتر است و این نشان از اهمیت والای این بنای مذهبی در جوامع اسلامی است. جایگاه و اولویت مهم این مکان مذهبی با نقشهای بسیار مهمی که در فرهنگ و دین اسلام دارد، جز اقدامهای اساسی باید در زندگی مسلمین باشد که همواره دیده شده که حتی در دورافتادهترین روستاها این بنای ارزشی با توجه به توان مردم ساخته شده، اگرچه نیازمند توجه بیشتر به نقشهای مهم و زیادی که مسجد در زندگی و تربیت و …مردم و جامعه دارد را باید جسجو کرد.
اگرچه امروز الزام به داشتن فضاهای آموزشی، بهداشتی، خدماتی و…در الگوهای شهرسازی و معماری در توسعه ساخت و سازشهری و روستایی، امری اجتنابناپذیر است و قید و مصوبات قانونی خویش را باید قطعا به همراه داشته باشد، اما آنچه امروز برای پرداختن به موضوع مسجد در معماری اسلامی لازم و ضروری است، رعایت الگوها و الویتهای فرهنگی بر اساس مبانی دینی است که باید به آن پرداخته شود.
متولیان امور فرهنگی و دینی، در کنار سازمانها و متولیان امور توسعه شهری، باید تعریف خاص و کاملی از معماری اسلامی با رعایت نمادهای ارزشی و دینی و اسلامی، تعریف و یا باز تعریف و ارائه نمایند، نقش معماری اسلامی در ارائه نمادهای دینی و مذهبی در توسعه شهرها و ساخت و سازهای جدید، در معماری و شهرسازی نوین ما کجاست؟ مهم این است که ما درکجا و برای چه کسانی چه چیزی با رعایت چه نمادهایی باید بسازیم؟ الگوهای ساخت و ساز و یا معماری امروز، دارای چه اولویتهای دینی و یا مذهبی و فرهنگی است؟ اولویت ساخت مسجد در معماری و شهرسازی امروز ما در چه مرتبهای است؟ آیا معماری و توسعه ساخت و سازها و شهرسازی در کشور ما با رعایت اولویت دینی و فرهنگی و… ساخته و پرداخته میشود؟ پیشینه نماد شهرسازی در کشور ما به چه میزانی به این مهم توجه فرهنگی و ارزشی داشته است؟ اگرچه باید دانست نوع معیشت و کار و فعالیت در جامعه امروزی، با گذشته کاملا تغییر یافته و بعضا گسترش و یا به همان صورت ستنی در جاهایی و مناطقی باز دیده میشود، اما باید دانست که ساخت فضا برای زندگی، دارای متغییرهای تاثیرگذاری چون عواملی طبیعی و انسانی، همانند، اقتصاد(درآمد)، نوع فعالیت و شغل افراد، طبیعت (آب و هوا؛ کوهستانی، بیابانی و…) ، جنسیت ، و… است.
اما اساسا نباید هیچ کدام از این متغییرها ، مبانی دینی و ارزشی ما را به زیر سوال ببرد. امروزه بناهای مسجد با توجه به نما و ظاهر شایسته و بایسته آن نیازمند توجه و زیباسازی بیشتر متناسب با الگوهای فرهنگی و مذهبی است.
آنچه امروز بعضا در توسعه و ساخت سازها بیشتر مشاهده میشود، با اولویتدهی به ساخت مسکن شخصی است تا ساخت مسجد که بنایی برای عموم مردم است. امروز در ساخت و سازها بهترین جاها را برای منافع شخصی و ساخت خانههای مجلل شخصی در نظر میگیرند و اولویت با ساخت مسجد در توسعه معماری در ساخت و سازها نیست و همواره آخرین بنایی که به آن پرداخته میشود، شاید مسجد باشد و در بیشتر شهرکها در حاشیه شهر و بهخصوص شهرهای بزرگ، آخرین بنا که برای ساخت آن از سوی اهالی تلاش میشود مسجد است، در شهرکهای جدید این موضوع به وفور دیده میشود، آیا این نوع برداشت و توجه در اولویتدهی به ساخت وسازها با مبانی فرهنگی و مذهبی ما هماهنگی دارد؟ چه بسیار شهرکهایی که هنوز مسجد و یا بنایی برای این موضوع در آن جاها، در نظر گرفته نشده است، در جای جای شهرهای ما دیده میشود و چه بسیارند مساجدی که بهصورت ناتمام و یا با کسری بودجه برای ساخت و یا تعمیر و تجهیز جزئی و…همراه هستند، این یکی از مهمترین مشکلات ساخت و ساز مساجد در شهرها و یا شهرکهای جدید و یا پرجمعیت است.
مردم به کمک اوقاف جهت ساخت مساجد به میدان آیند
سازمان اوقاف و امورخیریه به عنوان متولی فرهنگی برای ساخت و تکمیل و حمایت مالی در ساخت بنای مساجد، قطعا توان کافی برای تکمیل همه پروژهها را در تمام نقاط ندارد، برای تکمیل و تعمیر و ساخت این بنای ارزشی و فرهنگی نیاز به همت والای عموم ملت است و به نظر میرسد، شهرداریها و سازمانهای متولی امور فرهنگی بهطور جد، برای پیشبینی ساخت این بناهای مهم و تاثیرگذار با همه نقشهایی که در تربیت و آموزش و پرداختن به سایر امور مردم دارند وارد نشده و یا چارهاندیشی فراگیر نشده است و نیازمند یک الگوی درست و پیشبینی شده با تعین اولویت ساخت این بنا، یک ضرورت و نیاز برای همه شهرها و محلات با توجه به جمعیت و…است. به نظر میرسد میتوان در مدیریت شهری، بهخصوص از سوی شهرداریها و برای رعایت الگوهای معماری اسلامی، در توسعه شهر و شهرکها، به نسبت جمعیت و بنا، زیر بنا، پروانه ساخت و یا اسناد مالکیت مربوطه، سهم و هر نوع کمک و… را از مالک هر واحد برای ساخت این بنا مهم( مسجد) با همه نقشهای تاثیرگذار آن در نظر و پیشبینی و از عموم اهالی آن شهرها یا شهرکها دریافت و با رعایت اولویت در اولین فرصت، متناسب با ویژگیهای انسانی و طبیعی، مسجدی قابل و فراگیر ساخته شود.
ساخت اولویت مساجد در فضاهای شهری
یکی از مشکلات بسیار مهم عدم رعایت اولویت ساخت مسجد در شهرها و یا شهرکهاست. ابتدا شهر ساخته و سپس مسجدی در نظر گرفته میشود و بعد از چند سالی ممکن است ساخته و نیمه کاره بافی بماند. در مواردی دیده شده که پارکها و فضاهای سبز بعضا سریعتر از مساجد در شهرها و شهرکها، ساحته و یا به آنها پرداخته میشود، ای کاش به جای این همه پارک با توجه به ضرورت آن در زندگی شهری، ابتدا در زمینی با مساحت مناسب برای ساخت مسجد در نظر گرفته میشد و با گسترش آنها در حاشیه سایر خدمات و فضاها را در نظر میگرفتیم.
تشویق حضور کودکان در مسجد همراه با بازی و سرگرمی
به جای اینکه کودکان خود را به اجبار به فضاهای مذهبی و غیر قابل درک آنان، برای آموزش و نماز و یا عبادت ببریم ، اگر در حاشیه مساجد، امکانات و یا پارکهایی ولو کوچک و یا متناسب و برخوردار از وسایل بازی کودکان هم در نظر میگرفتیم، کودکان خود به خود، راغب به حضور در فضای نورانی و آموزشی مسجد میشدند و نوعی رغبت برای کودکان در سنین ابتدایی برای حضور ایجاد میشد و امتناعی هم ممکن است دیده نمیشد، چون در این صورت مسجد برای کودک زیبا و بسیار دلانگیز احساس میشد، در این حالت کودکان حضور در مسجد و نماز و …را همراه با بازی کردن و سرگرمی یاد میگرفتند، در حال حاضر بسیاری از پارکهای ما فاقد مسجد و یا مساجد ما فاقد فضایی سرگرمکننده و شوقآمیز برای کودکان است، همراه کردن این دو یا چند فضا تاثیر بسیاری در حضور و یادگیری و ایجاد رغبت در کودکان دارد.
ظرافت و استفاده از نظر متخصصان در ساخت و ساز اماکن مذهبی مورد توجه باشد
برای تربیت و کار کردن هیچگاه دیر نیست. ما باید مساجد را با بسیاری از خدمات و وسایل سرگرم کننده و آموزشی مانند کتابخانههای عمومی وسایل و ابزاربازی و پارک کودکان و … همراه و نزدیک کنیم، اگر همه این امکانات را در یک جا تجمیع کنیم، در سر جمع هزینههای فرهنگی، صرفه جویی بیشتری خواهیم داشت ، اگرچه باید بدانیم کارهای فرهنگی از امور دراز مدتی است که تاثیر خود را در دراز مدت به جا خواهند گذاشت، ظرافتهای بسیاری در ساخت و ساز اماکن فرهنگی و مذهبی وجود دارد که باید از متولیان و متخصصین امر بیشتر نطر خواهی کرد و به تحقیق و نتایج تحقیقات توجه بیشتری مبذول داشت. اگر چنین موضوعاتی را در نظر بگیریم، تاثیر بسیار بیشتری در نسل جوان و نوجوان و آینده خویش خواهیم دید، همواره پیشگیری و آموزش بیش از درمان تاثیر داشته و هزینههای کمتری را نیز به دنبال خواهد داشت .
مساجد نقشهای بیبدیلی در تروبج فرهنگ، تمدن، اسلامی، تربیت و..داشته و دارد، در طول تاریخ مسجد رابطه بسیاری با بازار، کتابخانه، عبادت، طبابت، دارالعماره، مدرسه، بهداشت، سیاست و حتی بزرگان، مراجع و روحانیت و …داشته است که بهواسطه این روابط نقشهای مسجد را میتوان در زندگی مردم و جامعه دریافت.
در بعضی شهرهای در کنار مساجد وجود حمام، کتابخانه و صندوقهای قرضالحسنه و… نشان از اعتبار این موضوع و اهمیت نقش مساجد در میان جامعه و مردم بوده است. روحانیت، وعاظ، مربیان آموزشی و تربیتی، اساتید و فرهنگیان، بزرگان و متنفذین و همه اصحاب علم و دانش، رسانههای گروهی و…، نقش بسیار مهمی در ترویج این نقشها را در مورد مساجد برعهده دارند.
اگربنای مسکن(خانه) و سرپناه، به عنوان محلی برای دفاع، حراست، آسایش و راحتی خود و اهل خانه و فرزندان است، مسجد هم بنایی برای عبادت و آرامش روحی و روانی جامعه است. نما، ظاهر و محیط مسجد و…حتی نوع رنگ مسجد و شکل و فضای آن باید مؤثر و در ارتباط با روح و روان و آرامش فردی و جمعی باشد، رنگ آبی و لاجوردی(آسمانی ) مایه آرامش روح و روان است.
رشتههای دانشگاهی با عنوان مدیریت اماکن مذهبی در دانشگاهها تاسیس شود
با توجه به رشد علم و تکنولوژی و بهخصوص ابزار و وسایل سمعی و بصری و آموزشی نوین و… در عصر کنونی دیگر نمیتوان مدیریت مساجد را به افراد سنتی و یا هر فردی سپرد و یا بهصورت باری به هر جهت، مدیریت کرد. به نظر میرسد در این موضوع لازم است رشتههای دانشگاهی، تحت عنوان مدیریت اماکن مذهبی در دانشگاهها تاسیس و افرادی را برای این مهم آموزش و تربیت کنند.
مساجد جایگاه و محلی برای عبور از ناملایمات دنیوی، وحدت و همدلی، تعاون، اطلاع رسانی، سلامتی، بهداشت روانی و روحی، نماد مدنیت، دانش، اجتماعی شدن، پیشگیری و آموزش، تربیت و… است. مسجد مکان مقدسی برای دفاع از ارزشها و مبانی دینی و اعتقادی و در یک کلمه بنا به فرموده امام خمینی(ره) سنگر است.
مسجد دژ مستحکمی است که در آن به دفاع از جسم و روح و ارزشها دینی و انسانی و… پرداخته میشود. مسجد مامن دستگیری بیپنهان است. مسجد جایگاه فریادخواهی و مبارزه با ظلم و بی عدالتی و آگاه سازی و پرداختن به امور مسلمین و امت اسلامی است . مسجد محل تجمیع رفتارهای فرهنگی و ارزشی و مذهبی است که نیازمند، پرداختن بیشتر برای نسل جدید و همه مردم خواهد بود. اگر امروز در سرزمین فلسطین میبینیم که دشمن صهیونیست به مسجدالاقصی حمله میبرد و آن را به آتش میکشد، همه نشان از تاثیر این بنا و اهمیت این محل بسیار مهم در وحدت و همدلی و نقشهای بیبدیل آن در جامعه اسلامی و دینی امت اسلامی است. دشمن به خوبی دریافته که مسجد، محل اجماع و همدلی و توافق مسلمین در اقصی نقاط و در بین آنهاست و اگر امروز کینه و دشمنی آنها را به این بنای فرهنگی میبینیم، شاید بیدلیل نباشد.
مساجد آینه اسلام و تمدن اسلامی است و ابزاری تمدنساز در طول تاریخ اسلام بوده است. محلی برای فراخوانی، وفاق، وحدت و همفکری در مسائل و مشکلات و انجام امور مهم و احیانا وقایع غیرمترقبه مانند سیل و جهاد و …بوده است. بر ما مسلمانان و امت اسلامی واجب است که از این سنگر بسیار مهم به خوبی دفاع کنیم و هرچه بیشتر نسبت به نقش و اهمیت آن آگاه شویم و بدانیم که مساجد از مهمترین سنگرهاست و روزی که مساجد از رونق بیفتند، ما باید احساس خطر جدی کنیم. امروزه اگر جرائم در جامعه زیاد میشوند ما بدانیم شاید دوری و خالی شدن مساجد بیتاثیر نباشد.
در حال حاضر درکشور ما، بنا به افراد تحصیل کرده و آموزش دیده فرهنگی کم نیست، ما سرمایه انسانی بسیار ارزشمندی داریم و این مهمترین سرمایه برای پرداختن به آموزش و تربیت و پیشگیری از هر گونه معضل فرهنگی و تربیت نسلی مقتدر و با ایمان و کاملا مطمئن برای آینده بهتر خواهیم بود. این موضوع نیازمند یک پژوهش میدانی و علمی است، ما اگر به سرجمع هزینههای مبارزه، نگهداری و بازپروری از مجرمین و انواع معضلات تربیتی در جامعه و زندانها اندکی دقت و توجه داشته باشیم ، خواهیم دید که پرداختن به پیشکیری با آموزش و حضور در مساجد، نوعی برخودار شدن از نسلی واکسینه شده در برابر همه بیماریها و جرائم را در جامعه به همراه خواهد داشت.
به نظر میرسد توجه بیشتری در این زمان به مساجد احساس میشود، هرچه حضور در مساجد بیشتر و پررنگترشود، نشاط و شادابی و سلامت روحی و جسمی، تربیت و … نسل جدید بیشمار و در مقابل، میزان جرائم و تعداد زندانیان و انواع جرائم کمتر و زندانها خالی و مشکلات تربیتی کمتر میشوند.
نقش مسجد در تربیت فرزندان
ما نباید از نقش مسجد و تاثیر آن در تربیت درست فرزندانمان غافل شویم، چراکه همین مساجد بودند که با حضور جوانان و نوجوانان فرزندانی برای جبهه و جنگ و دفاع از ارزشها را در کشور ما بهخوبی تربیت و ساخت که مایه سربلندی کشور ما در طول تاریخ شد.
بودجههای فرهنگی و توسعه مساجد در کشور بازنگری شود
در پایان توصیه میشود در بودجههای فرهنگی و ورزشی و توسعه مساجد و نقشهای آن در کشور باید بازنگری نمود و بیش از این نگذاریم فاصله بین کتابحانهها و پارکها و …ایجاد شود و مساجد را محلی برای آموزش و توسعه فرهنگی و آموزشی و…تجهیز نماییم ، آنگاه خواهیم دید که از صرف بسیاری از هزینهها در دراز مدت جلوگیری خواهد شد.
افراد جامعه، نیازمند آرامش و فضای نورانی مساجد است
باید باور کرد که نقش مساجد و احیاء آنها، متناسب با روند و امور زندگی و مشکلات امروزی در جامعه اسلامی ما یک ضرورت انکارناپذیر است و قدرت معنوی مساجد بیش از تصور و قدرت بازدارنده قانون است و افراد جامعه، نیازمند آرامش و فضای نورانی مساجد است.
گزارش: محمدتقی سینایی