تاریخچه جشن‌های روز ولادت رسول خدا(ص)

تاریخ تولد پیامبر خدا(ص) در میان دو قول معروف از اهل سنت و شیعه، در ۱۲ یا ۱۷ ربیع الاول عام الفیل گزارش شده است. سالروز تولد، براى همه مسلمانان مبارک و میمون بوده و نه تنها به حفظ تاریخ تولد همت گماشته اند، بلکه محل تولد آن حضرت را نیز در شهر مکه که در میان شعب ابى طالب و سوق اللیل بوده، تا به امروز همچنان حفظ کرده اند.

ارزش و اعتبار این محل سبب شد تا در قرن دوم هجرى، خیزران، همسر هارون الرشید، آن محل را خریدارى کرده، به مسجد تبدیل کند.

در قرن هاى بعد، مسلمانان این محل را بسیار گرامى و محترم مى داشتند و به ویژه در شب تولد رسول خدا(ص) مراسم جشن و سرور در آنجا برگزار مى کردند.

به لحاظ تاریخى، نخستین دولتى که جشن تولد پیامبر(ص) را به صورت رسمى برگزار کرد، دولت شیعه فاطمى در مصر بود. معز لدین الله فاطمى از پس از استقرارش در مصر در سال ۳۵۸ براى تألیف قلوب مصریان، شروع به برگزارى جشن هاى مختلف کرد که از آن جمله همین جشن مولد النبى است.

در زمان المستعلى بالله، وزیر سنى او بدر الجمالى از روى سنى گرى، در سال ۴۸۸ مراسم مولد النبى را براى مدتى تعطیل کرد. به نوشته آدم متز نوشته است که نخستین بار جشن تولد پیامبر در سال ۳۰۰ هجرى برگزار شد. بنابراین باید گفت که سنت جشن گرفتن براى سالروز تولد آن حضرت از مصر به نقاط دیگر جهان اسلام رفته است.

به نوشته مقریزى، جشن هاى تولدى که در مصر برگزار مى شد، عبارت بود از روز تولد پیامبر، على بن ابى طالب، فاطمه زهرا، حسن و حسین و سالروز تولد خلیفه وقت. این روز، به خصوص براى کمک مالى به افراد بى بضاعت، روز بسیار میمون و مبارکى بود؛ چرا که شخصا خلیفه خود در آن حاضر مى شد و بر توزیع اموال بر افراد مستحق نظارت مى کرد.

در بسیارى از اوقات، از آنجایى طبع جشن و سرور ایجاب مى کرد، مجالس بزرگداشت مولد به مجالس لهو و لعب تبدیل شده و آوازه خوانى و رقص و حتى شراب را در آنجا دیده مى شد. این امر، بهانه اى به دست مخالفان این قبیل جشن‌ها مى داد که با آن به مخالفت برخیزند. اشکال این افراد این بود که اگر بزرگداشت میلاد پیامبر(ص) عبادت است، آیا ممکن است که عبادت با ملاهى و آلات لهو و لعب انجام شود؟

به هر روى، این جشن در تمام جهان اسلام مورد توجه قرار گرفت و بسیارى از عالمان و ادیبان با سرایش اشعار و نثرهاى زیبا، و نیز رساله هاى مختلف مولد پیامبر(ص) را گرامى داشتند.

گاهی گفته می‌شد چرا مسیحیان برای روز ولادت عیسی مسیح جشن می‌گیرند، ما مسلمانان نباید بگیریم؟ این احساس، سبب توسعه جشن‌های ولادت رسول شده است.

جشن‌های ولادت سبب شد تا رساله‌هایی در این باره با عنوان «مولد النبی ص» نوشته شود. کتاب‌هایی که نسخه‌های آن، در کتابخانه هاى جهان، نسخ چاپى و خطى فراوانى از آن‌ها در دست است. برخی چاپ شده و بسیاری هم خطی است. این آثار مشتمل بر متن‌های ادبی در نظم و نثر برای بزرگداشت ولادت رسول خداست.

اهمیت برگزارى جشن مولد در قرن هشتم به حدى رسیده است که محمد بن احمد بن محمد بن مرزوق العجیسى(م ۷۸۱) در این قرن کتابى با عنوان «جنى الجنتین فى التفضیل بین اللیلتین: لیلة القدر و لیلة المولد» در مقایسه میان شب قدر و شب مولد نگاشته است.

در مصر تونس، مراکش و الجزایر هم جشن هاى تولد به صورت گسترده برگزار مى شده است. یکى از نشانه هاى این امر، تألیفات فراوانى است که علماى آن بلاد در باره مولد النبى نگاشته اند؛ به طورى که تنها در المکتبة الکتّانیه در مغرب، ده‌ها نسخه خطى در باره مولد النبى موجود است.

این بزرگداشت در شهر مکه به صورت جدى برگزار مى شد. دلیلش هم آن بود که محل تولد آن حضرت در این شهر معین بود. سلطان سلیمان فرزند سلیم، در سال ۹۳۵ دستور بازسازى مولد النبى را داد. پیش از وى، الملک المظفر غسانى حاکم یمن و پیش از او فرج بن برقوق از سلاطین مملوکى، و پیش از وى اشرف شعبان حاکم مصر، و قبل از او، براى نخستین بار الناصر عباسى، در آنجا بناهایى ساخته بودند.

همچنین سلطان محمدبن مراد عثمانى(م ۱۰۱۲)، به یکى از آغایان دربار خود با نام غضنفر آغا دستور داد تا محل تولد آن حضرت را بازسازى کند. او نیز با صرف پول فراوان، بنا و مناره بزرگى براى آن ساخت وموقوفاتى جهت آن در مملکت عثمانى معین کرد و براى آنجا، مؤذن و خادم و امام جماعت گمارد. مُدرّسى را نیز معین کردند تا هفته اى دو روز در آنجا تدریس کند.

یکى از اماکن متبرکه اى که ایرانیان در سفر حج زیارت مى کردند، همین ساختمان مولد النبى در مکه بود، جایی که حالا کتابخانه مکه المکرمه شده است. یک زائر ایرانى که در سال ۱۳۱۵ قمرى به زیارت این خانه توفیق یافته است، مى نویسد: «روز جمعه، چهاردهم، به زیارت حضرت رسول در موضعى که مشهور به مولد النبى است، رفتیم و آن موضع واقع است در سوق اللیل. از در داخل شدیم و تخمیناً چهارده پله پایین رفتیم. وارد اتاقى شدیم که مسمّى به مسجد است. بعد از آن، به اتاق دیگر رفتیم. در این اتاق ضریحى است. درِ ضریح را خادم باز کرد. داخل در این ضریح گودالى واقع است. در وسط آن سنگ سبزى بود که محل تولد حضرت ختمى مرتبت بود. آن موضع مطهّر را تقبیل نموده و صورت را بر آن مالیده و به خاک پاک و غبار نور آثار آن مکان رفیع البنیان، که رشک کحل الجواهر است، دیده را منوّر نموده، پس از آن در مسجد آمده هر یک دو رکعت نماز تحیّت بجا آوردیم و از آن مکان بیرون آمدیم».

در این جشن‌ها که به طور معمول با حضور خلفا، امرا و علما برگزار مى شد، شاعران اشعار خویش را مى خواندند و هدایایى از دست بزرگان دریافت مى کردند. در کشور اسلامى ایران هم، برگزارى این جشن‌ها امرى مسلم بوده و تا به امروز در مناطق سنى نشین، این مجالس برقرار و اشعارى در مدح پیامبر(ص) در آن‌ها خوانده مى شود.

برگزاری جشن‌های ولادت در مکه، سبب شد تا در بسیاری از نقاط جهان اسلام، این جشن‌ها به مرور برگزار شود. یکی از مهم‌ترین این مناطق، کردستان بود که امروز در سراسر آن جشن‌های ولادت با آوازه خوانی و سرود برگزار می‌شود.

با روى کار آمدن دولت سعودى، تمامى این جشن‌ها در شهر مکه و مدینه، ملغى شده و برافتاد. در پى تصرف حجاز توسط دولت سعودى دوم در سالهاى ۱۳۴۲ ـ ۱۳۴۳ هجرى قمرى، همزمان با خراب کردن بقاع متبرکه در بقیع، اُحُد و قبرستان مَعْلات مکه، محل مولد النبى هم که در شعب ابى طالب و نزدیک حرم الهى بود، تخریب شد.

تنها با اصرار شیخ عباس قطان(م ۱۳۷۰) شهردار وقت مکه(در میان سالهاى ۱۳۴۷ ـ ۱۳۶۴ ق) و درخواست مستقیم وى از ملک عبدالعزیز، قرار بر آن شد تا در آنجا کتابخانه اى بنا کنند که به آن «مکتبة مکّة المکرّمه» نام نهادند و تاکنون برقرار است. قطان، همچنین محل تولد حضرت زهرا(س) یا به عبارتى خانه حضرت خدیجه(س) را نیز تبدیل به یک مدرسه حفظ قرآن کرد که بعد‌ها در توسعه اطراف مسجد الحرام از بین رفت.

حل ولادت حضرت رسول، امروز در شعب ابی طالب و در نزدیکی حرم خدا، محفوظ مانده است. در سال‌های اخیر، زکی یمانی با حمایت مالی خود، سبب تألیف کتاب در باره این ساختمان شده و اعتبار تاریخی آن را مستند به صد‌ها روایت تاریخی و منبع قدیمی اثبات کرد. با این حال، علمای با اندیشه وهابی، رساله‌های فراوانی در باره نادرستی این جشن‌ها و بزرگداشت این روز گرفته اند. عمده دلیل آن‌ها نگاه سلفی آنهاست که، چون صحابه و نسل اول از علمای قرن اول این مراسم را برگزار نمی‌کرده اند، درست نیست ما آن را برگزار کنیم. این در حالی است که هم آنها، در باره بزرگداشت روز ملی در سعودی، اعتراضی ندارند.

به نظر می‌رسد، این قبیل کارها، جنبه بزرگداشت دارد و شاید بتوان آن را مصداق آیه ای، چون «ذکرهم بایام الله»(روز‌های خدا را به یاد مردم آر) دانست.