مسیر طولانی تا قرآنی شدن فضای دانشگاهی

یکی از فعالان قرآنی کشورمان طی یادداشتی که آن را در اختیار تحریریه ایکنا قرار داده وضعیت فعالیت‌های قرآنی در دانشگاه‌ها و میزان اهتمام دانشجویان به این فعالیت‌ها را به بوته نقد گذاشته که در ادامه مشروح این یادداشت آمده است.

چندی پیش حجت‌الاسلام والمسلمین مصطفی رستمی، رئیس نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها با اشاره به شرکت ۳۰۰ هزار نفری جامعه دانشگاهی در جشنواره‌ها و فعالیت‌های قرآنی که سال گذشته برگزار شد، بیان کرد: «این مسئله بدان معنی است که فضای جامعه نخبگان ما عمیق و عجین با کلام الهی است». در نگاه اول از این بیان، برداشت می‌شود که فضای دانشگاه‌ها به گونه‌ای است که عموم دانشجویان، مأنوس با قرآن هستند؛ در حالی که این سخن، فرسنگ‌ها با واقعیت موجود فاصله دارد.

به آنچه می‌خواستیم رسیدیم؟
پس از انقلاب اسلامی، با گسترش مراکز آموزش عالی و دانشگاه‌ها در کشور، مجموعه‌های سیاست‌گذار فرهنگی نیز، به فکر گسترش فعالیت‌های دینی - مذهبی در سطح دانشگاه افتادند؛ و اینگونه شاهد رشد تدریجی نهادها، سازمان‌ها و برنامه‌های قرآنی در سطح دانشگاه‌ها بودیم. یکی از این برنامه‌ها جشنواره قرآن و عترت دانشگاهیان کشور است.

مروری بر آیین‌نامه‌ جشنواره‌ قرآن و عترت دانشگاهیان نشان می‌دهد که هدف از برگزاری آن، ارتقای سطح فرهنگ قرآنی و اسلامی، ایجاد انس و الفت بیش از پیش دانشجویان با قرآن و عترت، تقویت و توسعه فضای معنوی و قرآنی در دانشگاه‌های سراسر كشور و همچنین شناسایی و معرفی استعدادهای برجسته قرآن و عترت دانشجویان به جامعه دانشگاهی است. در همین راستا غلامرضا غفاری، معاون فرهنگی و اجتماعی وزیر علوم، تحقیقات و فناوری اظهار کرد: «بسط و گسترش فضای قرآنی در محیط‌های دانشگاهی، از اهداف برگزاری جشنواره‌های قرآنی است». همچنین رشید جعفرپور، رئیس اداره پشتیبانی از فعالیت‌های قرآنی و دینی وزارت علوم گفت: «هدف اصلی از برگزاری اینگونه جشنواره‌های قرآنی، جهت‌دهی به فعالیت‌های قرآنی و دینی و کشف استعدادهاست».

اما نگاهی گذرا به هزینه‌های این جشنواره‌ها جالب توجه است. هر چند تاکنون آمار دقیقی از هزینه‌های جشنواره‌ قرآنی دانشگاهیان اعلام نشده است، اما با احتساب آنکه در کشور بیش از 2500 دانشگاه فعال است و ضرب این تعداد دانشگاه در جوایزی که به نفرات برگزیده رشته‌های مختلف این جشنواره‌ - در سطح دانشگاهی و کشوری - باید داده شود، می‌توان تخمین زد که قریب به 200 میلیارد ریال، فقط پول جوایز این جشنواره‌هاست.

فارغ از تعداد دانشگاه‌هایی که در آن‌ها جشنواره قرآنی برگزار می‌شود! باید دید چه تعداد از دانشجویان، مخاطب این برنامه هستند؟! در همین راستا عبدالحمید طالب‌تاش، عضو هیئت علمی و معاون پژوهشكده قرآن و عترت دانشگاه آزاد اسلامی گفت: «در اینجا نکته مهمی وجود دارد که ما متولیان امر قرآنی باید به آن توجه کنیم و آن این که در بهترین شرایط، در حدود ۱۵ درصد از دانشجویان ما در این جشنواره‌ها شرکت می‌کنند». و همچنین از صحبت‌های رئیس نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری، به وضوح این برداشت می‌شود که حداکثر 300 هزار نفر در جشنواره قرآنی شرکت داشته‌اند و با احتساب جمعیت حدود 4 میلیون نفری دانشجویان کشور، قریب به 7.5 درصد دانشجویان دانشگاه‌ها، در این جشنواره‌ها حضور دارند! و به عبارتی دیگر این نشان از آن دارد که بیش از 90 درصد دانشجویان در جشنواره قرآنی شرکت نمی‌کنند!

«اعتماد» و «واقعی بودن» آمارها
رشید حیدری‌مقدم، رئیس دانشگاه علوم پزشکی همدان اظهار کرد: «بیست و چهارمین جشنواره قرآن و عترت وزارت بهداشت با حضور ۸۲ هزار و پانصد نفر در سه رده (اعضای هیئت علمی، دانشجویان و کارمندان) برگزار شده است». در حالی که دکتر سیماسادات لاری معاون فرهنگی و دانشجویی وزیر بهداشت، با بیان نرخ مشارکت بیش از 10 درصد مخاطبان جشنواره گفت: «در بیست‌و چهارمین دوره جشنواره شاهد شرکت بیش از ۷۳ هزار نفر از دانشگاهیان وزارت بهداشت در این رویداد قرآنی هستیم» و این در حالی است که محمدمهدی بحرالعلوم، رییس مرکز قرآن و عترت وزارت بهداشت تصریح کرد: «بر اساس آماری که از ثبت نام و حضور دانشجویان در این جشنواره وجود دارد، نرخ مشارکت دانشجویان وزارت بهداشت در جشنواره قرآن و عترت یازده درصد از کل دانشجویان علوم پزشکی است و در بیست و چهارمین جشنواره قرآن و عترت وزارت بهداشت ۶۷ هزار نفر ثبت نام کرده‌اند». به گزارش مفدا (پایگاه اطلاع‌رسانی معاونت فرهنگی و دانشجویی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی): «بر اساس آمارهای ثبت شده در سامانه، بیشترین ثبت‌نام در بیست‌و‌سومین جشنواره قرآن و عترت وزارت بهداشت به دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه اختصاص یافت. دانشگاهیان این دانشگاه با ثبت بیشترین آمار شرکت‌کنندگان در این رویداد قرآنی( افزون بر ۷۱۰۰ شرکت‌کننده) در جایگاه نخست ایستادند. همچنین دانشگاهیان علوم پزشکی مشهد و اردبیل به ترتیب با بیش از ۶۷۰۰ و ۵۶۰۰ شرکت‌کننده، رتبه‌های دوم و سوم این دوره از جشنواره به لحاظ ثبت‌ نام به دست آوردند. دانشگاه علوم پزشکی شیراز با ۵۴۰۰ شرکت‌کننده، دانشگاه علوم پزشکی گلستان با ۲۸۰۰ شرکت‌کننده و سبزوار با بیش از دو هزار ثبت نام کننده به ترتیب در جایگاه‌های چهارم تا ششم قرار گرفتند».

این در حالی است که طبق آمار سال 97، تعداد دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه، 4394 نفر و تعداد اساتید آن 474 نفر بوده است و با احتساب تعداد کارکنان این دانشگاه، باز هم تعداد کل شرکت کنندگان در جشنواره نمی‌تواند به 7100 نفر برسد! همچنین تعداد دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی اردبیل 3371 نفر و تعداد اساتید آن 235 نفر بوده است که باز هم با احتساب تمامی کارکنان دانشگاه، تعداد شرکت‌کنندگان به 5600 نفر نمی‌رسد! و یا تعداد دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی گلستان 2497 نفر و تعداد اساتید این دانشگاه 305 نفر است و با احتساب کارکنان دانشگاه، می‌توان گفت که تقریبا همه نفرات در جشنواره شرکت کرده‌اند و حتی یک نفر هم غیبت نداشته!! و این داستان مشابه، در دانشگاه علوم پزشکی سبزوار با داشتن تعداد 1783 دانشجو و 120 استاد، تکرار می‌شود!

اما ریشه اینگونه آمار دادن‌ها چیست؟ صحبت‌های «محمدمهدی بحرالعلوم» علت اینگونه آمار دادن‌ها را روشن می‌کند: «به ازای هر ۵۰ نفر ثبت نام کننده یک سهمیه کشوری به دانشگاه‌های علوم پزشکی تعلق گرفته‌است». از این اظهار نظر، این برداشت را می‌توان کرد که، کسب رزومه و بودجه‌های فرهنگی برای دانشگاه، عاملی باشد که مسئولان مربوطه دانشگاه‌ها را تهییج و ترغیب به ارائه اینگونه آمارهای دور از واقعیت کند.

اما...
آیا وضعیت آمارها به همین‌جا ختم می‌شود؟ حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی خسروی، مدیرکل دفتر آموزش معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و رئیس ستاد اجرایی هجدهمین دوره آزمون سراسری قرآن و عترت با اشاره به حضور ۲۴۰ هزار نفر در آزمون هفدهم قرآن و عترت اظهار کرد: «از این تعداد تنها حدود ۱۵۰ هزار نفر در آزمون حضور داشتند و حدود ۹۰ هزار نفر با وجود ثبت نام اولیه در آزمون حضور نیافتند!» دور از ذهن نیست که این اتفاق نیز در جشنواره‌های قرآن دانشگاه‌ها رخ دهد و بخش قابل توجهی از ثبت‌نام‌کنندگان، در جشنواره شرکت نکنند!

بنابر تحلیل آمارهای ارائه شده، می‌توان ارزیابی کرد در خوشبینانه‌ترین حالت، تنها 100 هزار نفر دانشجو در این جشنواره شرکت می‌کنند که یعنی تنها 2.5 درصد از دانشجویان، در این جشنواره‌ها حضور دارند و به عبارتی دیگر، نزدیک به 98 درصد دانشجویان با این فضا ارتباطی ندارند! البته با بررسی‌های میدانی دقیق‌تر از ارتباط و انس دانشجویان با قرآن، قبل و بعد جشنواره‌ها، احتمال میل این عدد به 1 درصد نیز دور از انتظار نیست! و حال، آیا با وجود جامعه 99 درصدی! می‌توان گفت که فضای دانشگاهی قرآنی شده است؟

مع‌الوصف، این نتیجه‌گیری و یکسویه نگاه کردن به مساله کاملا اشتباه است؛ چراکه با این استدلال باید بگوییم با توجه به مخاطبان ۶۷.۴ درصدی برنامه تلویزیونی عصر جدید، جامعه با این برنامه عجین شده است! و یا علاقه قریب به 56 درصدی مردم به موسیقی و صرف زمان طولانی در روز برای گوش دادن آن، نشان از مانوس بودن جامعه با موسیقی دارد! و با همین استدلال می‌توان گفت که آمار نزدیک به 14 درصدی مصرف سیگار در ایران و خرج مبالغ کلان جهت تهیه آن، نشان از انس جامعه با این معضل اجتماعی دارد! و از این قبیل آمارها زیاد است که در حوصله این یادداشت، نمی‌گنجد.

بنابر این اگر با این استدلال گفته شود که جامعه دانشگاهی به قرآن عجین شده است، به طریق اولی باید گفت که جامعه ما با موارد مذکور که تعداد و درصد شرکت‌کنندگان‌شان هم بسیار بیشتر از جشنواره است، عجین شده‌اند! و آیا حقیقت امر اینگونه است؟ آیا می‌توان حضور این تعداد نفر در جشنواره را ملاک و شاخص معتبری برای عجین شدن فضای جامعه نخبگانی با قرآن در نظر گرفت؟

نتایج پژوهش مجلس در رابطه با میزان تلاوت مردم به خوبی نشان می‌دهد که انس با قرآن در جوانان (15-29 سال) کمتر از ۶.5 درصد است و این یعنی بخش اعظمی از جامعه نخبگانی کشور هنوز تا عجین شدن با قرآن، فرسنگ‌ها فاصله دارد و اینگونه اظهارات، نه تنها مشکل انس با قرآن قشر نخبگانی را حل نمی‌کند بلکه مانعی جدی برای ریشه‌یابی مشکلات موجود در این عرصه است.

در تایید این نتیجه‌گیری، حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌ قاسمی، رئیس مرکز امور قرآنی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم گفت: «بعد از پایان دوران تحصیل در مقطع متوسطه، قرآن تقریباً در بیشتر رشته‌های تحصیلی دانشگاه‌ها حذف می‌‌شود و ما شاهد وضعیتی اسف‌بار در فارغ‌التحصیلان اغلب دانشگاه‌ها هستیم که حتی در اولین و ساده‌ترین قدم انس با قرآن، یعنی روخوانی و صحت قرائت هم توانایی و تسلط کافی ندارند». همچنین معاون پژوهشکده قرآن و عترت دانشگاه آزاد اظهار داشت: «ما در دانشگاه‌ها می‎بینیم که درصد قابل توجهی از دانشجویان در روخوانی قرآن مشکل دارند» و این نشانه‌ای از عجین نشدن جامعه دانشگاهی با قرآن است.

تولید فکر مهمترین خلأ فعالیت‌های قرآنی دانشگاهی است
هر چند، برگزاری جشنواره‌های ‌قرآنی، گام موثری در جهت ترویج قرآن‌ کریم برداشت، اما آنگونه که بایسته و شایسته بود، نتوانسته حق مطلب را ادا کند. آیا نبود مجموعه‌های قرآنی در دانشگاه، منجر به چنین وضعیتی شده است؟ در پاسخ به این سوال، غفاری گفت: «بیش از ۷۰ درصد از چهار هزار کانون فرهنگی زیرمجموعه وزارت علوم، در حوزه علوم قرآنی و دینی فعالیت می‌کنند». اما چرا با وجود این تعداد کانون فرهنگی فعال در عرصه علوم قرآنی، همچنان وضعیت مطلوبی که درخور جشنواره قرآن باشد، مشاهده نمی‌کنیم؟ در همین راستا رئیس اداره پشتیبانی از فعالیت‌های قرآنی و دینی وزارت علوم بیان کرد: «برگزاری این مسابقات یکی از روش‌هایی است که می‌تواند انگیزه‌های دینی و قرآنی دانشجویان را فعال کند. اما پیش از توجه به خود جشنواره باید به فعال کردن دانشجویان در حوزه‌هایی که به جشنواره ختم می‌شود توجه کرد».

وی تشویق و تکریم از نخبگان قرآنی را راهی برای ایجاد انگیزه جهت حرکت در مسیر قرآن و اهل بیت (ع) دانست و افزود: «اگر بخواهیم در عرصه‌های قرآن و عترت تأثیرگذار باشیم و به هدف‌مان که همان اعتلای فرهنگ قرآنی و دینی است، برسیم باید در درجه اول از نخبگان قرآنی که در این زمینه تلاش کردند، قدردانی نماییم و سپس با ایجاد امکانات آموزشی و پژوهشی مناسب، راه پیشرفت و توسعه آنان را هموار و مهیا سازیم».

بنابراین می‌توان گفت که نبود مخاطب‌سنجی صحیح و همچنین توقف جشنواره در رشته‌های خاص – البته با رنگ و لعاب مختلف - منجر به این شده است که نه تنها محصول قابل‌توجهی در جهت اهداف برگزاری جشنواره تولید نشود، بلکه عملا فرصت حضور بخش قابل توجهی از قشر نخبگانی سلب شده است.

و حال باید گفت...
با این سطح از اعتقاد به قرآن، چرا انس دانشجویان با مصحف شریف پایین است؟ اثر این همه جشنواره چیست؟ آیا نخبگان نمی‌توانند برای این سوالات پاسخی بیابند؟ دانشجویان باید در کدام برنامه قرآنی، مسائل قرآنی کشور را مورد بحث و بررسی قرار بدهند؟ آیا نگاه‌تان این است که جوان نخبه دانشجو، نمی‌تواند در این عرصه، فکر و نظر و ایده داشته باشد؟ آیا وقت آن نرسیده که جشنواره را از انحصار قرائات آهنگین و حفظ الفاظ – که به صورت مبسوط در مسابقات قرآن به آن پرداخته می‌شود - خارج کنیم و از توان فکری - پژوهشی نخبگان و دانشجویان با انواع سلیقه‌ها برای حل مشکلات اساسی قرآنی کشور کمک بگیریم؟

امید است مسئولان دلسوز قرآنی، فکری دیگر بیندیشند و از رسیدن به این موقف، خرسند نباشند که نگاه جمهوری اسلامی، حاکمیت قرآن بر جهان است و این مهم با این فرمان رفتن، حاصل نمی‌شود.

یادداشت از امین عبدالرحیمی؛ قاری و مربی قرآن، عضو هیئت رئیسه موسسه «پیام ماندگار»