نقاشی بته‌جقه، لباس را ایرانی ـ اسلامی نمی‌کند

فهیمه زارع‌زاده، عضو هیئت علمی گروه هنر اسلامی دانشکده هنر و معماری دانشگاه تربیت مدرس، در گفت‌وگو با ایکنا، در پاسخ به این پرسش که امروزه چه میزان از المان‌های اصیل ایرانی ـ اسلامی را در لباس مردم ایران می‌بینیم، گفت: اگر بخواهیم تعریف صحیحی از موضوع نقش و تزئین در طراحی لباس داشته باشیم، باید به نتایج بررسی‌ای که بر لباس‌های ارائه شده در جشنواره مد و لباس فجر طی سال‌های 95 و 96 انجام شد، اشاره کنم؛ در این پژوهش مشخص شد اکثر طراحان ما از نوع و مفاهیم نقوش اطلاعات کامل ندارند.

وی تشریح کرد: اینکه جایگاه صحیح، نحوه ترکیب‌بندی، حد و مرز و ... نقوش ایرانی ـ اسلامی باید به چه نحوی بر روی لباس قرار گیرد و این نقوش چه مفهومی را دربر دارد، مباحثی است که طراحان ما در خصوص آن اطلاعاتی ندارند و همین نبود دانش موجب می‌شود طراحان به صورت نادرست نقوش را به کار ببرند.

این عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس به مشاهدات خود از لباس‌هایی که با تذهیب‌های قرآنی آراسته شده بود اشاره کرد و گفت: وقتی به طراحان حاضر در جشنواره مد و لباس فجر گفتم که تذهیب‌هایی که به عنوان تزئین در لباس خود به کار برده‌اند، تذهیب‌های قرآنی است و سنخیتی با لباس‌های طراحی شده ندارد، با تعجب سؤال کردند مگر ما تذهیب قرآنی و غیر قرآنی داریم! تذهیب انواع مختلفی دارد و بخشی از این تذهیب‌ها ویژه حاشیه‌های قرآن است و اینکه این نقوش را جدا کرده و بر روی پارچه چاپ و اعلام کنیم طرح ما ایرانی ـ اسلامی است، اقدام صحیحی نیست.

دانشجویان طراحی لباس سرفصل درسی نقاشی ایرانی ندارند

زارع‌زاده با انتقاد از اینکه بسیاری از طراحان ما حتی با نقاشی ایرانی آشنایی ندارند و مشکل ما در کاربرد المان‌های ایرانی ـ اسلامی در طراحی لباس بسیار ریشه‌ای‌تر از آن چیزی است که به نظر می‌آید، اظهار کرد: طراحان متأسفانه در صحبت‌ها و یا در دفاع از طرح‌های خودشان می‌گویند ما از نقوش سنتی استفاده کرده‌ایم در صورتی که نقوش سنتی، مبحثی جدا از نقاشی ایرانی است. یعنی اگر سرفصل‌های طراحی لباس را در دوره کارشناسی واکاوی کنیم، درمی‌یابیم که دانشجویان طراحی سرفصلی تحت عنوان آشنایی با نقاشی ایرانی ندارند.

وی با اشاره به اینکه در گذشته نگارگرهای ما در کنار طراحان پارچه یا بافنده پارچه قرار می‌گرفتند و به همین دلیل در دوره صفویه نگاره‌های تغزلی را بر روی پاچه‌های لباس‌های پادشاهان می‌بینیم، یادآوری کرد: در کنار هم بودن نگارگران با بافندگان و طراحان پارچه موجب می‌شد، اصالت نقوش و مفهوم آنها حفظ شود اما امروزه این عوامل انسانی در کنار هم قرار نمی‌گیرند و فقط یک نفر به عنوان طراح لباس اقدام به فعالیت می‌کند و چون آشنایی با نقاشی ایرانی ندارد، به صرف کشیدن برخی تصاویر بر روی طرح‌ها اکتفا می‌شود.

زارع‌زاده با تأکید بر اینکه صرف نقاشی یک بته‌جقه بر روی لباس، آن را ایرانی ـ اسلامی نمی‌کند، گفت: البته اکنون همه داعیه طراحی لباس ایرانی ـ اسلامی دارند و این داعیه‌داری به دو دلیل صورت گرفته است؛ اول اینکه به واسطه آئین‌نامه‌های جشنواره مد و لباس فجر، همه طراحان خود را مقید می‌دانند که لباس‌های پوشیده برای این جشنواره طراحی کنند؛ یعنی برای اسلامی بودن لباس، به صرف پوشیده بودن آن اکتفا می‌شود در حالی که مؤلفه‌های زیاد دیگری در خصوص لباس در اسلام مطرح شده است. پرهیز از بیهودگی، خلاصه‌سازی، صرفه‌جویی در پارچه و ... مشخصه‌های لباس با طراحی اسلامی است؛ در حالی که می‌بینیم در بسیاری از لباس‌ها پارچه‌ زیادی مصرف شده ولی کارکرد مناسبی در جامعه ندارند و کارایی مناسب را به بدن زن یا مرد نمی‌دهند و این مشخصات لباس را از یک طراحی ایرانی ـ اسلامی دور می‌کند.  

پوشیدگی نشان از اسلامی بودن لباس نیست

وی اضافه کرد: طراحان ما با بحث لباس از منظر اسلام آشنایی ندارند و صرف اینکه یک مؤلفه تحت عنوان پوشیدگی را آن هم از منظر آئین‌نامه کارگروه ساماندهی مد و لباس رعایت می‌کنند، داعیه اسلامی بودن لباس دارند. از سوی دیگر بسیاری از طراحان مد، تکه‌ای از طرح کاشی یا بته‌جقه را بر‌می‌دارند و بدون اینکه مفهوم، کارکرد، جایگاه و کاربرد آن نقش را بدانند، آن را بر روی لباسشان می‌چسبانند؛ این اقدام، لباس طراحی شده را ایرانی ـ اسلامی نمی‌کند.

زارع‌زاده با اشاره به اینکه مؤلفه‌های هویتی طراحی لباس ایرانی ـ اسلامی را در مقاله‌ای گردآوری کرده که در دست چاپ است، گفت: حتی سیاست‌گذاران فرهنگی ما هم این دید را ندارند که بانوان به چه نحوی باید به عنوان یک فرد ایرانی و با پوشش ایرانی در مجامع بین‌المللی شرکت کنیم. زن ایرانی در لباس اقوام ایرانی در مناسبات بین‌المللی شرکت داده می‌شود در صورتی که آن لباس سنتی مختص کوهستان، دشت و یا سواحل خلیج فارس و ... است، ولی سیاست‌مداران و سیاست‌گذاران ما برای اینکه شخصیت زن ایرانی را در مناسبات فرهنگی بین‌المللی نشان دهند، تنها راهکار را این می‌دانند که بانوان لباس اقوام را بپوشند و در مجامع بین‌المللی شرکت کنند.

بازخورد منفی تکرار پوشش‌های سنتی بانوان در مجامع بین‌المللی

وی افزود: این عملکرد بیش از اینکه بازخورد مثبت داشته باشد، بازخورد منفی دارد. ملل دنیا به حدی به آگاهی رسید‌ه‌اند که تکرار تاریخی برای آنها جذابیت ندارد ولی متأسفانه ما به تکرار عین به عین مؤلفه‌های تاریخی‌مان اصرار داریم. برای نشان دادن هویت زن ایرانی بر مبنای فرهنگ ایرانی ـ اسلامی باید لباس بانوان براساس نوع حضور، مکان، بازه زمانی مناسباتی که قرار است صورت گیرد و جایگاه خانمی که می‌خواهد در آن مناسبت حضور پیدا کند، با کاربرد المان‌‌ها و مؤلفه‌های صحیح ایرانی ـ اسلامی بازطراحی شود، نه اینکه به سراغ منابع تاریخی رفته و طرح‌ها را عین به عین بر روی لباس بچسبانند.

زارع‌زاده در پاسخ به آخرین سؤال ایکنا در خصوص تأثیر رویدادهایی مانند هکاتون و طراحی لباس براساس آیات قرآن در علمی‌تر و اصولی‌تر شدن طراحی لباس، گفت: یکی از وظایف هکاتون بیش از معرفی طراحان به جامعه طراحان، آموزش دادن به طراحان لباس خارج از فضای دانشگاهی است. در دو مورد طراحان ما ضعف دارند؛ یکی حوزه اقتصاد هنر است که وقتی طراحان طرحی می‌زنند و به مرحله داوری می‌رسند از لحاظ اقتصادی نمی‌توانند از طرح خود دفاع کنند و پیچ و خم‌های بازار طراحی و تولید لباس را نمی‌شناسند و دیگری اینکه طراحی ایرانی را نیاموخته‌اند. دانشجویان رشته‌های طراحی لباس صرفاً به عنوان افرادی فارغ‌‌التحصیل از دانشگاه در حال فعالیت هستند و در سرخط تمام دروس آنها جای دو حوزه اقتصاد هنر و طراحی ایرانی خالی است. یکی از رسالت‌های هکاتون در کنار آموزش مفاهیم قرآنی برای طراحی لباس و زیورآلات، می‌تواند پر کردن دو خلأ موجود باشد تا به طراحان برای ورود سریع‌تر به دنیای حرفه‌ای طراحی کمک کند.

وی در پایان گفت: اگر پایه‌‌های قوی فکری و فرهنگی لباس‌ها و المان‌های ایرانی ـ اسلامی را به شکل صحیح نیاموزیم و به درستی از آنها استفاده نکنیم، موجب تخریب این مبانی فرهنگی ـ دینی می‌شویم. در کلاس‌های آموزشی و رویدادهای مربوط به مد، جای تذهیب‌کاران، کسانی که در حوزه گل و مرغ کار می‌کنند و با مبانی فکری طراحی، نقاشی و نگارگری ایرانی آشنایی دارند، خالی است، چراکه طراحان این نقوش را به غلط به صورت تکه‌چسبانی بر روی لباس‌ها به کار می‌برند و لازم است بنیان اولیه نگارگری و مفاهیم المان‌های ایرانی ـ اسلامی را بدانند تا اگر یک بته‌جقه را در لباس خود طراحی می‌کنند بدانند کجای لباس باید این طرح آورده شود، چه مرزپذیری و ترکیب‌بندی باید داشته باشد و به عنوان یک نشان فرهنگی جایگاه آن کجاست و چطور باید استفاده شود.