شعر؛ بهترین قالب در انتقال مفاهیم دینی / لزوم رفع نابسامانی‌های ادبیات کودک

به گزارش ایکنا از یزد، به مناسبت 27 شهریورماه، روز شعر و ادب فارسی، میزگرد «اهمیت و جایگاه شعر کودک در انتقال مفاهیم دینی» با حضور پژوهشگر و شاعران سرشناس حوزه کودک به میزبانی ایکنا یزد برگزار شد.

علی‌محمد شهیدی‌فر، شاعر برجسته و سرشناس حوزه کودک و نوجوان در این میزگرد با اشاره به «اهمیت شعر کودک در انتقال مفاهیم دینی» اظهار کرد: قبل از انقلاب اسلامی ایران شعر کودک جایگاهی نداشت و برخی از شعرا، شعر بزرگسالان را در قالب شعر کودک می‌سرودند اما کم کم شعر کودک جایگاه خود را پیدا کرد و برخی شعرا با ساده‌کردن مفاهیم برای کودکان شعر سرودند که محمود کیانوش در این زمینه به صورت تخصصی وارد و بنیانگذار شعر کودک در ایران شد. پس از انقلاب به شعر کودک بیشتر پرداخته شد، هر چند در کشور ما بویژه استان یزد به لحاظ جایگاه شعری، جایگاه چندانی ندارد و افرادی که به صورت تخصصی در این زمینه فعالیت دارند، انگشت شمار هستند.

وی ادامه داد: در زمینه آموزش مفاهیم دینی نیز بر اساس تحقیقات انجام شده، هر چه سن کودک کمتر باشد، شعری که سروده می‌شود، باید کوتاه‌تر و آهنگین‌تر باشد تا کودک بتواند آن را درک کند ولی متاسفانه خیلی به این موضوع پرداخته نشده و در این زمینه برخی مفاهیم دینی مثل نماز، روزه، دعا و ... در شعر کودک مورد توجه قرار گرفته است اما مفاهیم دینی محدود به این کلمات نیست و باید موضوعات دیگر در زمینه مذهبی و دینی را در شعر کودک درگیر کرد. ارائه مفاهیم دینی در شعر کودک بسیار سخت‌تر از شعر بزرگسال است به نحوی که هم شعر با آموزش همراه باشد و هم حق مفاهیم دینی را ادا کرد پس برخی مضامین دینی به دلیل همین سختی در شعر آورده نشده و اگر هم عنوان شده، شاید نتوانسته باشد، به درستی مفاهیم دینی را ارائه دهد. اگر ما بتوانیم اولا شعر کودک و نوجوان را در سطح کشور و استان یزد حداقل پیاده کنیم و موسسات چه موسسات آموزش قرآن و چه پیش دبستانی‌ها و مدارس به سمت افراد متخصص در زمینه شعر و ادبیات کودک روی آورده و از ظرفیت آنها استفاده کنند، به نظر می‌رسد در انتقال مفاهیم دینی موثرتر باشد.

شهیدی‌فر افزود: اکنون این انتقال مفاهیم دینی خواسته یا ناخواسته، دانسته یا ندانسته در برخی دوره‌های آموزشی کمرنگ می‌شود لذا این موضوع، وظیفه شاعر کودک را سنگین‌تر می‌کند تا مفاهیم دینی و قرآنی را بر اساس آنچه که یک انسان مسلمان باید فرا گیرد، در قالب شعر آورده و برای کودک و نوجوان ارائه دهد. آنچه مهم است اینکه شعری که سروده می‌شود باید از فردی باشد که تجربه شعر کودک را داشته و علاوه بر این تجربه، با مبحث روانشناسی کودک آشنایی داشته باشد تا با آشنایی روحیات و روان کودک و کلماتی که یک کودک استفاده می‌کند، با همان واژگان مفاهیم را بسازد تا شعری بسراید که با انتقال مفاهیم همراه باشد. همچنین شاعر باید مفهموم را با روح و وجود خود لمس کرده و در شعر بگنجاند تا به خوبی به کودک منتقل و تاثیرگذار باشد .

فاطمه غلامی، شاعر سرشناس یزدی و مسئول انجمن شعر کودک و نوجوان اوج هنر یزد نیز در این زمینه گفت: آینده کودکان از همان دوران خردسالی و کودکی شکل می‌گیرد و در جهان‌بینی کودک این موضوع بیان می‌شود که تمام خلاقیت‌هایی که می‌تواند داشته باشد، به نوعی پایه‌گذاری آن در خردسالی است.

وی افراد تاثیرگذار در زندگی یک کودک را والدین، معلم و کتاب دانست و افزود: کتاب می‌تواند در شکل‌دهی هویت کودک موثر باشد، دنیای کودک بزرگ است اما محدود به دوستان، معلم، کتاب و .... کتاب در قالب داستان و شعر در کودک تاثیرگذار خواهد بود اما شعر موزون است و همین وزن‌دار بودن آن تاثیرگذاری بیشتری را خواهد داشت و البته بهترین قالب برای آموزش و انتقال مفاهیم دینی است .

شعر؛ بهترین قالب در انتقال مفاهیم دینی

غلامی با اشاره به اینکه برخی شاعران رسالت خود را انتقال مفاهیم دینی نمی‌دانند و معتقد هستند کودک در این دوران باید فقط بازی کند و به این نحو کودکی شاد تحویل جامعه داده می‌شود گفت: برخی نیز معتقدند وقتی یک کودک از همان دوران با مفاهیم دینی عجین شده قطعا کودک دین‌مدار و شادی به جامعه تحویل داده می‌شود و یک کودک دین مدار بهتر می‌تواند در شرایط سخت شادترین باشد و در این صورت با مواجه شدن با اتفاقات ناگوار شکسته نخواهد شد و با توکل به خدا که در ذهن او حک شده، آن لحظات سخت را سپری خواهد کرد.

افسانه نوری، دیگر شاعر حوزه کودک و نوجوان نیز بهترین روش برای آشنایی کودک با دین و مذهب را روش غیرمستقیم دانست و بیان کرد: شعر یک روش غیرمستقیم است که کودک می‌تواند مفاهیم دینی را درک کند. گاها می‌بینیم قرائت شعری مذهبی برای کودک تاثیرگذاری بیشتری داشته تا در قالب‌های دیگر آن مطلب عنوان شود و علاقه مندی خود را بدین نحو نشان می‌دهد لذا یک شاعر باید به این جنبه توجه کند که شعر مذهبی با زبانی زیبا و جذاب برای کودک سروده شود تا تاثیر بیشتری را شاهد باشیم.

عالیه مهرابی، پژوهشگر حوزه ادبیات نیز گفت: انسان فطرتا خداجو و دین گرا است و در آیه قرآن نیز آمده «فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا ۚ فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا»، فطرت انسان به سمت خدا گرایش دارد و هنر و ادبیات این فطرت را مجدد به انسان یادآور می‌شود و البته رسالتی که پیامبران داشتند، هنر نیز این رسالت را ایفا می‌کند و بازگرداندن انسان و یادآوری خداجویی که فطرتا در انسان سرشته شده، را به او یادآور می‌شود.

وی ادامه داد: دوران کودکی، دورانی است که در حقیقت آموزش و یادگیری شکل می‌گیرد و لوح سفیدی که پاک سرشته شده و خداجو و دین گرا و آماده است تا بذری که در او کاشته شود، به رویش برسد، در حقیقت بهترین فرصت برای آموزش و تربیت است و حتی روایات اسلامی ما نیز این را بیان می‌کند.

این بانوی شاعر گفت: با توجه به این دو قضیه می‌بینیم که نقش هنر و رسالتی که مخصوصا ادبیات ایفا می‌کند، البته ادبیات فقط شامل این نیست که حتما مکتوب شود، زیرا که اولین آموزش از لالایی‌های مادرانه خواهد بود همان طور که وقتی نوزاد متولد می شود در گوش او، اذان گفته می‌شود که قطعا تاثیرگذار خواهد بود و حتی قبل از این دوران یعنی هنگام بارداری نیز برخی مفاهیم برای او قابل درک است پس از آن آموزش‌های پیش دبستانی و دبستان ما نیز به سمت استفاده از ادبیات و شعر سوق داده شده و این به دلیل ظرفیت بالایی است که در دو عنصر شعر کودک یعنی تخیل و موسیقی که هر دو تقویت کننده یکدیگرند، وجود دارد و این دو عنصر باعث شده، شعر کودک بیشتر از داستان در پنج سال اول زندگی کودک تأثیرگذاری آموزشی داشته باشد.

3 ویژگی شعر کودک در انتقال مفاهیم دینی

علی‌محمد شهیدی‌فر با اشاره به «جایگاه شعر کودک در سطح کشور و استان یزد» گفت: شعر کودک علی‌رغم ظرفیت اندک و شاعران معدودی که داریم ولی با این حال شعرای خوبی در سطح کشور فعالیت دارند اما چه در جشنواره‌ها و چه در محافل ادبی جایگاه چندانی به شعر کودک داده نشده، به همین دلیل ناشناخته است. متأسفانه برای نشر و پخش شعر کودک که هم در سطح مطلوبی باشد و هم ظرفیت انتقال مفاهیم را داشته باشد با مشکل روبرو هستیم، به نحوی که در برخی مناطق به دنبال کتاب‌هایی هستند که از لحاظ ادبی سطح پایینی دارد و به عنوان کتاب‌های بازاری مطرح است، و این کتاب‌ها به جایگاه شعر کودک ضربه می‌زند.

وی ادامه داد: شعر کودک برای انتقال مفاهیم دینی و مذهبی باید دارای سه ویژگی باشد که «مستندبودن» از آن جمله است و بدین معنا نیست که هر مطلبی در ذهن شاعر وجود دارد به کودک القا شود و هر موضوع و روایتی در قالب شعری بیان شود زیرا که این گونه اشعار وقتی در روح کودک ماندگار شد در آینده به دنبال مستند خواهد رفت. دومین مورد اینکه «غیرمستقیم باشد»، شعر با مفاهیم دینی تاثیر بیشتری خواهد داشت زیرا به صورت غیرمستقیم نسبت به انتقال مفاهیم اقدام می‌شود و سومین مورد «ادبی و هنری بودن شعر» است، متاسفانه آنچه در بازار دیده می‌شود، کتب بازاری است چون با تیراژ نشر بالا و قیمت پایین و گاهی با کاغذهای معمولی عرضه می‌شود و خانواده‌ها به محتوا و موضوع این کتاب ها توجهی نمی‌کنند و در اکثر مواقع به دنبال این هستند که کتاب با تعداد بالا و قیمت پایین برای فرزندان خود تهیه کنند.

این شاعر حوزه کودک افزود: اگر بخواهیم به آثار در حوزه‌های مختلف ادبی به‌ویژه مذهبی بها دهیم باید به نویسنده و شاعر بها دهیم لذا این افراد علاقه‌مند شده و انگیزه فعالیت در این زمینه را پیدا کرده و وقتی احساس کند در قبال کار او ارزشی وجود دارد، به این سمت بیشتر ترغیب می‌شوند.

فاطمه غلامی نیز با اشاره به اینکه گاهی برخی شاعران رسالت خود را انتقال مفاهیم دینی نمی‌بینند و معتقد به ورود خانواده و یا معلم هستند اما شاعرانی نیز هستند که به هر دلیلی دغدغه شعر دینی را دارند، گفت: از طرفی دیگر بحث انتشارت مطرح می‌شود که به هر دلیلی به دنبال کتاب‌های بازاری می‌روند و اولویت را درآمد می‌دانند و البته نقش انتقال مفاهیم دینی فقط بر عهده شاعر نیست بلکه انتشارت نیز نقش مهمی دارد.

افسانه نوری نیز با اشاره به اینکه متأسفانه افرادی که به دنبال چاپ کتاب شعر کودک هستند، به صورت تخصصی فعالیتی نداشته و همین موضوع باعث ضربه زدن به شعر کودک می‌شود و البته این افراد استعداد بالقوه‌ای دارند که باید به فعلیت برسد و می‌توانند در قالب دوره های آموزشی در این راستا تلاش کنند اما متاسفانه آمار این نوع کتاب‌ها در حال افزایش است و کلماتی استفاده می شود که قابل درک برای کودک نیست و چه عوام و چه خواص ارزش شعر کودک که می‌تواند روح و روان کودک را تاثیر دهد، درک نکرده اند و فقط به مبحث زیباشناسی پرداخته اند.

نابسامانی و هرج و مرج در ادبیات کودک

عالیه مهرابی نیز با اشاره به اینکه با یک نابسامانی و هرج و مرج در ادبیات کودک روبرو هستیم گفت: علی رغم اینکه شعرا نیز کم کاری کرده‌اند تا جایگاه واقعی شعر کودک در جامعه شناخته شود متاسفانه برخی ادارات، نهادها و ارگان‌های متولی که شعر آیینی و دینی تولید می‌کنند با ورود بدون کارشناسی شده خود، نه تنها شعر دینی تولید نشده بلکه شعر ضد دینی و ادبیات کودک تولید شده است و به لحاظ روانشناسی کودک، دایره لغت و نوع موسیقی تطبیقی با فضای کودک ندارد چه برسد به تأثیرگذاری که به دنبال آن هستیم.

وی ادامه داد: حوزه شعر کودک به ظاهر ساده اما این حوزه آشنایی با روانشناسی و مراحل رشد کودک را می‌طلبد. البته معضل‌هایی هم وجود دارد زیرا که دایره لغت کودک محدود است و شاعر باید با این مشکلات بجنگد تا شعر  سه‌بندی تولید کند در حالی که شاعر بزرگسال با این مشکلات روبرو نیست. این نابسامانی در حوزه ادبیات وجود دارد و متولی خاصی هم ندارد، کیفیت ناظر کتاب‌ها نیز در زمانی با وجود شانسی‌هایی که در بازار ارائه شد و کتاب‌هایی در قالب آماده برای کودک درنظر گرفته شده بود، بازار کتاب را مختل کرد زیراکه به ادبیات کودک توجهی نشده بود و فقط صرفاً با زبان محاوره و شکسته بیان شده بود و آنچه در زمینه مراحلی که باید در بخش ادبیات کودک، در قالب‌‌های اهمیت شعر، روانشناسی و رشد کودک طی کند، دیده نشده است.

این پژوهشگر کودک و نوجوان گران بودن فرایند چاپ را دیگر مشکلی دانست که در این حوزه وجود دارد و گفت: تصویرگری و چاپ رنگی در کتب بزرگسال مدنظر نیست و در زمینه تصویرگری کتاب کودک در استان ضعیف عمل کرده‌ایم و نه تنها قیمت بالایی روبرو هستیم بلکه هنگام چاپ نیز قیمت تمام شده برای شاعر و یا ناشر افزایشی خواهد بود و دولت نیز هیچگونه یارانه‌ای قائل نیست و همین باعث می‌شود، کتاب‌ها به سمت بازاری شدن برود. ناشر نیز به سمت شاعر دست چندم روی می‌آورد و موضوعات دینی در اولویت قرار نخواهد گرفت.

وی با اشاره به ترجمه‌هایی که به کشور ما وارد می‌شود، گفت: متأسفانه می‌بینیم کتاب‌هایی خوش رنگ و لعاب و با بهترین تصاویر که هیچ هماهنگی و سنخیتی با فرهنگ ما ندارد، به راحتی ترجمه و به کشور ما وارد می‌شود و بیشترین حجم کتاب‌های کودک و نوجوان به مباحث ترجمه سوق داده شده و با اسامی خارجی ارائه می‌شود و حتی ناشر به سمت بومی‌سازی آن روی نیاورده است.

سروده‌های سطح پایین ریشه به تیشه شعر کودک می‌زند

علی‌محمد شهیدی‌فر با اشاره به اینکه همان طور که شعر کودک در کل کشور مظلوم است، در استان یزد هم مظلوم و مورد غفلت واقع شده، گفت: هر چند در سال‌های اخیر با شکل‌گیری انجمن تخصصی شعر کودک و نوجوان اوج هنر در استان، اقدامات خوبی انجام شده اما متاسفانه ارگان‌های متولی توجهی به این انجمن و شاعران حوزه کودک ندارند به عنوان مثال کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان اقبالی به این انجمن شعر ندارد و یا آموزش و پرورش از سروده‌های شاعران حوزه کودک در استان استقبالی نمی‌کند و اگر هم گاها شعری چاپ می شود از فضای مجازی بهره‌مند می‌شوند تا بخواهند به صورت مستقیم حمایتی داشته باشند.

وی ادامه داد: آنچه شاعر را بی‌انگیزه می‌کند عدم حمایت و توجه مسئولان امر به شاعران بومی است که گاهی دیده می‌شود از شاعران خارج استان دعوت به عمل آورده می‌شود در حالی که در استان استعدادهای خوبی در حوزه شعر کودک مشغول فعالیت هستند اما شاعران ما باید فعالیت را ادامه داده و شعر کودک را در کانال‌هایی که وجود دارد، نشر دهیم و جایگاه آن را در استان یزد به حدی برسانیم که بتوانیم خودمان راهگشا باشیم.

فاطمه غلامی، با اشاره به اهمیت «هنر» و «شعر» به‌ویژه شعر کودک و نوجوان گفت: خوشبختانه استقبال مردم از هیئات مذهبی زیاد است و همین به نوعی بها دادن به شعر است زیرا که شعر، پایه همه نوحه‌های مذهبی است ولی به شعر کودک و نوجوان نیز باید بها داده شود، مرحوم آذر یزدی، پدر ادبیات کودک و نوجوان از یزد شناخته شده هستند پس یزد می‌تواند نویسندگان و شاعران خوبی را پرورش دهد. متأسفانه در اکثر برنامه‌ها ترجیح داده می‌شود شاعرانی از خارج استان دعوت شوند و شعر شاعران بومی زیر بشقاب‌های روی میز پنهان می‌شود و هیچ ارگانی وجود ندارد این وضعیت نامطلوب را سر و سامان دهد.

وی ادامه داد: البته فرزندان ما اکنون به فضای مجازی روی آورده‌اند و همین به نوعی باعث مشکلاتی می‌شود که نقش کتاب را کمرنگ می‌کند لذا باید نقش کتاب در بین کودکان نهادینه و گسترش یابد.

افسانه نوری، خروج استعدادهای برتر در حوزه‌های مختلف به‌ویژه شعر کودک را یادآور شد و گفت: بعضاً شاهد هستیم استعدادهای برتر از استان و کشور خارج می‌شوند و به آنها بها داده شده و شاهد درخشش آنها هستیم و شناخته شده‌اند اما ای کاش در شهر و وطن خود درخشش داشته باشند و شناخته شوند که افتخاری برای آینده شهر خود خواهند بود. به عنوان مثال مهدی آذر یزدی در همایش‌هایی که در تهران برگزار می‌شد، مورد توجه قرار می‌گرفت ولی در یزد آن طور که باید مورد توجه قرار نگرفت لذا باید قدر این افراد دانسته شود و با ایجاد انگیزه در استعدادهای برتر آنها را به سمت و سوی اهداف شهر ترغیب کنیم.

وی بر برگزاری جشنواره‌های اختصاصی کودک در استان تأکید کرد و گفت: آموزش و پرورش باید نسبت به شعر کودک توجه بیشتری داشته باشد و شعر کودک در متن پیش دبستانی و دبستانی‌ها ورود کند زیرا که دانش‌آموزان در این سنین از شعر استقبال خوبی دارند و برای آنها جذاب‌تر است که شعر کتاب از سوی خود شاعر قرائت شود و همین اقدام باعث شناسایی و معرفی شاعران استان خواهد شد.

یزد «قطب ادبیات کودک و نوجوان» معرفی شود

عالیه مهرابی، با اشاره به درخشش شاعران یزدی در جشنواره‌های کشوری با اشاره به اینکه طرحی در زمینه معرفی یزد به عنوان «قطب ادبیات کودک و نوجوان» طراحی و به برخی ارگان‌ها ارائه شد اما مورد توجه قرار نگرفت، گفت: یزد این قابلیت را دارد از طرفی مرحوم آذریزدی اسطوره ادبیات کودک و نوجوان در یزد فعالیت داشته و این فضا برای یزد مهیاست اما متأسفانه غفلت می‌کنیم و سرمایه‌های فرهنگی را به راحتی از دست می‌دهیم.

وی با اشاره به تشکیل انجمن شعر بسیج هنرمندان با عنوان انجمن شعر کودک و نوجوان اوج هنر گفت: تعامل کانون پرورش فکری کودک و نوجوان، آموزش و پرورش، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان با این انجمن می‌تواند اتفاقات خوبی را در حوزه شعر کودک و نوجوان رقم زند. مرجع‌های تخصصی با مراجعه به انجمن و حمایت از شاعران هم موفقیت خود را مشاهده و هم حمایتی از شاعران بومی انجام خواهند داد لذا باید بستر مناسب برای حضور پررنگ شاعران در زمینه شعر کودک و نوجوان فراهم شود و متأسفانه چاپ کتاب‌ها با سروده‌های سطح پایین و بی‌کیفیت ریشه به تیشه شعر کودک می‌زند.

مهرابی با اشاره به اینکه یزد به نام حسینیه ایران شناخته می‌شود، گفت: در استان هیئت‌های کودک و نوجوانی داریم اما به صورت تخصصی ورود نکرده‌اند و شعر هیئات بزرگسال را بازخوانی کرده و در قالب نوحه در هیئت قرائت می‌کنند، این در حالی است که اگر شعری عاشورایی متناسب با سن نوجوانان تعریف شود، می‌تواند در کل کشور جریان‌ساز باشد و از طرفی می‌تواند ادبیات دینی مفاهیم عاشورایی را انتقال دهد.

یادآور می‎شود علی محمد شهیدی‌فر فعالیت در عرصه شعر کودک را از سال 71 و در قم آغاز می‌کند و پس از گذراندن دوره ادبیات، روانشناسی عمومی، روانشناسی کودک و نوجوان، روش کلاسداری به حوزه شعر کودک ورود و موفق به چاپ دو مجموعه «با دعای مادر» و «عمر کوتاه بهار» به شیوه جدید می‌شود.

عالیه مهرابی نیز کارشناس‌ ارشد ادبیات پایداری از دانشگاه یزد و دکترای ادبیات مقاومت را داراست و مسئولیت انجمن شعر بسیج هنرمندان یزد و مسئولیت انجمن شعر نخبه‌پروران اوج هنر را برعهده دارد که «آنیماه»، «قلمدان‌های فیروزه»، «به رنگ آتش»، «به امضای گل سرخ» و «خوشه‌های مینیاتوری» از آثار وی محسوب می‌شود.

مجموعه آسمون نیز از آثار افسانه نوری است، همچنین «مداد سبز قدکوتاه»، «توپ طلایی»، «خسته نباشی جالباسی» از آثار فاطمه غلامی است و اکنون دو مجموعه شعر و یک رمان را در آستانه چاپ دارد.