2020 و اهم تحولات منطقه غرب آسیا؛ از ترورهای ناجوانمردانه تا طمع سازش

به گزارش ایکنا، سال 2020 با اتفاقات و رخدادهای زیادی در عرصه‌های مختلف همراه بود. غرب آسیا یکی از مناطق جهان که همواره با تنش‌های مختلف سیاسی و اقتصادی درگیر است، در 2020 هم سال پرحادثه‌ای را پشت سر گذارند؛ سالی که با فاجعه ترور ناجوانمردانه فرماندهان شهید، سپهبد حاج قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس و ابومهدی المهندس، معاون سازمان الحشد الشعبی عراق و حوادث متعاقب آن، سالی فراموش‌نشدنی در این کشور است و در ادامه شاهد درگذشت سلطان قابوس پادشاه عمان، ادامه درگیری‌های نظامی در سوریه، افزایش فشارها بر  جامعه شیعه در عربستان و بحرین و مسائل دیگر از این دست بودیم که باعث شد 2020 سالی پرحادثه برای منطقه غرب آسیا باشد.

از طرف دیگر شیوع کرونا باعث شد که مصائب مردم منطقه به خصوص در کشورهایی مانند سوریه و یمن که درگیر جنگ داخلی بودند، بیشتر شود و این بیماری در کنار جنگ تحمیل شده به مردم این کشورها به بلای دیگری تبدیل شود.

با وجود اینکه بارقه‌هایی از بهتر شدن وضعیت سیاسی و اقتصادی در برخی از نقاط منطقه غرب آسیا مشاهده می‌شود اما به نظر می‌رسد که این نقطه استراتژیک جهان همچنان در سال 2021  پر از اتفاقات و حوادث مختلف باشد که برخی از آن‌ها می‌تواند بر جنبه‌‌های مهم سیاست و اقتصاد دنیا نقش بازی کند.

در ادامه به مهم‌ترین حوادث منطقه غرب آسیا در سال 2020 اشاره می‌شود.

شهادت سردار سپهبد قاسم سلیمانی و محسن فخری‌زاده

اما مهمترین اتفاق 2020 در غرب آسیا، ترور و شهادت سردار قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسدارای جمهوری اسلامی ایران در عراق و محسن فخری‌زاده، از دانشمندان هسته‌ای ایران بود. با اعمال سیاست فشار حداکثری دولت دونالد ترامپ، در سوم ژانویه 2020(13 دی‌ماه 98) ارتش آمریکا به دستور ترامپ این دو رکن امنیتی منطقه را هنگام خروج از فرودگاه بین‌المللی بغداد با استفاده از پهپادهای نظامی و با شلیک موشک به شهادت رساند.

ترور این دو فرمانده نظامی، باعث واکنش‌های گسترده در سطح بین‌المللی شد و بسیاری از کارشناسان این اقدام دولت ترامپ را دامن زدن به درگیری‌های نظامی در منطقه غرب آسیا توصیف کردند. ضمن اینکه این افراد به نقش برجسته سردار سلیمانی در جنگ با داعش در عراق و سوریه اشاره کرده بودند.

در ۲۰۱۷ مجله تایم، سردار سلیمانی را یکی از ۱۰۰ شخصیت تأثیرگذار سال معرفی کرده بود و مراسم تشییع ایشان با پوشش گسترده‌ خبری همراه بود و برخی رسانه‌ها حضور جمعیت میلیونی در عراق و ایران در آیین وداع دو فرمانده شهید را بزرگترین تشییع در سال‌های اخیر توصیف کردند.

اما سال 2020، با ترور یک شخصیت برجسته ایرانی دیگر به پایان رسید. محسن فخری‌زاده، معاون وزیر دفاع و رئیس مرکز سازمان پژوهش‌های نوین دفاعی عصر 27 نوامبر (7 آذر) در شهر آبسرد شهرستان دماوند ترور شد. با وجود اینکه هیچ گروهی مسئولیت این ترور را برعهده نگرفت اما شواهد از دست داشتن رژیم صهیونیستی و آمریکا در ترور این دانشمند برجسته هسته‌ای ایرانی حکایت می‌کرد؛ اتفاقی که بسیاری آن را در ادامه سیاست فشار حداکثری دولت ترامپ در روزهای پایانی خود می‌دانند.

فشار بر اقلیت شیعه و معارضان در عربستان سعودی و بحرین

شاید یکی از مهمترین مسائلی که 2020 در منطقه غرب آسیا رخ داد و کمتر به آن پرداخته شد، افزایش فشارها به معارضان در کشورهای عربستان سعودی و بحرین بود.

عربستان سعودی که چند سال اخیر با شعار اصلاحات فرهنگی و اجتماعی سعی دارد تصویری متفاوت از خود به جهان نشان دهد، 2020 هم نشان داد که در مقابله با منتقدان سیاسی و اقلیت شیعه در این کشور همچنان سیاست فشار و سرکوب را در پی گرفته است؛ سیاستی که در بحرین به شکل مشابه دنبال می‌شود و به روند مقابله و سرکوب شیعیان و منتقدان حکومت و بازداشت علما و روحانیون شیعه تبدیل شده است. این سرکوب و فشارها برخلاف موارد مشابه در کشورهای دیگر با سکوت معنادار دولت‌های غربی و مجامع داعیه‌دار حقوق بشر همراه بوده است.

در حالی‏‌كه بسياری از فعالان دينی، اجتماعی و فرهنگی بحرين از جمله برخی از روحانيون اين كشور در زندان‏‌های مخوف حكومت بحرين به‏‌سر می‏‌برند و همچنين طرح تغيير در تركيب جمعيتی اين كشور به ضرر اكثريت بومی بحرين به شدت تشديد شده است، اعتراض‏‌های عمومی عليه اجرای رفتارهای تبعيض نژادی عليه شيعه توسط دولت بحرين شكل عمومی به خود گرفته است.
ناآرامی در بحرين به ویژه در ماه محرم به خيابان‌ها كشيده شد و خيابان‏‌های منامه شاهد بروز درگيری و خشونت مأموران امنيتی حكومت بحرين و بازداشت جوانان و نوجوانان بود.
دولت بحرين با استفاده از ابزار رسانه‏‌ای شاهزادگان سعودی در تلاش است شيعيان بحرين به‏‌ويژه روحانيون اين كشور را مسبب اين حوادث معرفی كند.

عادی‌سازی روابط اعراب با رژیم صهیونیستی 

شاید کمتر کسی در ابتدای 2020، تصور می‌کرد که پرواز مستقیم بین دبی و سرزمین‌های اشغالی برقرار شود، اما این اتفاق با حمایت دولت دونالد ترامپ رخ داد. ترامپ در ادامه سیاست‌های خاورمیانه‌ای خود، تلاش کرد که حمایت خود را از رژیم صهیونیستی به گونه‌ای دیگر ابراز کند و این کار را با تشویق امارات متحده عربی برای عادی‌سازی روابط خود با رژیم صهیونیستی انجام داد.

اقدام امارات به شدت مورد انتقاد ملت‌ها و کشورهای اسلامی قرار گرفت و رژیم امارات به خیانت به فلسطین و آرمان فلسطین محکوم شد. بحرین و سودان(در قبال خروج از فهرست کشورهای حامی تروریسم دولت آمریکا) و مراکش(در قبال به رسمیت شناختن حاکمیت این کشور بر صحرای غربی از سوی آمریکا) دیگر کشورهایی بودند که بعد از امارات عادی‌سازی روابط خود را با رژیم صهیونیستی اعلام کردند.

بی‌ثباتی در سرزمین‌های اشغالی

2020 برای ساکنان سرزمین‌های اشغالی هم سال بسیار بدی بود. در کنار شیوع کرونا و عملکرد ضعیف دولت نتانیاهو در مهار این بیماری، اعتراضات به فساد اقتصادی وی و مشکلات اقتصادی سرزمین‌های اشغالی شدت گرفت.

بعد از بحران تشکیل دولت، مارس سال 2021، ساکنان سرزمین‌های اشغالی برای سومین بار به پای صندوق‌های رأی می‌روند. با این همه انتظار می‌رود که به احتمال زیاد همانند دو انتخابات گذشته بی‌نتیجه باشد.

بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی به عنوان یکی از طرف‌های انتخابات خود مسئله اصلی در این انتخابات شده است، او متهم به کلاهبرداری، خیانت به اعتماد عمومی و رشوه خواری است و از کنست(پارلمان رژیم صهیونیستی) درخواست مصونیت از پیگرد قانونی تا زمان انتخابات را دارد؛ وضعیتی که بعید به نظر می‌رسد که در سال 2021 هم بتواند بحران را در سرزمین‌های اشغالی کاهش دهد.

بحران انسانی یمن

از سال 2015 یمن شاهد نبرد میان نیروهای دولت مستعفی عبدربه منصور هادی با نیروهای بومی ـ مردمی جنبش انصارالله و نیروهای طرفدار علی عبدالله صالح بوده که نتیجه آن قحطی و نابودی زیرساخت‌های این کشور فقیر منطقه غرب آسیا و قتل عام زنان و کودکان بسیاری شده است.

با این همه وضعیت این کشور در سال ۲۰۲۰ و در پی همه‌گیری ویروس کرونا بدتر شد. کمک‌های بشردوستانه به یمن کاهش و بسیاری از اقداماتی که نهاد‌های بشردوستانه در یمن انجام می‌دادند طی سال جاری متوقف شده است. در پی توقف اقدامات بشردوستانه، بسیاری از مردم یمن که پیش از این اقلام کمکی مانند دارو را دریافت می‌کردند اکنون از دریافت این اقلام محروم شده‌اند.

بر اساس برآورد‌های صورت گرفته، در حال حاضر ۲ میلیون کودک یمنی وجود دارند که غذای کافی دریافت نمی‌کنند و این یک وضعیت فاجعه‌بار در یمن است که با توجه به وضعیت سیاسی موجود در بین طرفین درگیر چشم‌انداز روشنی در مورد پایان این بحران دیده نمی‌شود.

انفجار بیروت و پیامد‌های آن

انفجار بندر بیروت عصر ۴ آگوست ۲۰۲۰ (۱۴ مرداد ۱۳۹۹) در بندر بیروت، پایتخت لبنان رخ داد و ساختمان‌های زیادی در منطقهٔ اشرفیه را تخریب کرد. موج ناشی از انفجار باعث وارد شدن خسارات گسترده به ساختمان‌های اطراف محل انفجار شد. این انفجار بسیار قدرتمند باعث کشته شدن ۲۲۰ نفر و زخمی شدن حدود ۷۰۰۰ نفر و مفقود شدن بیش از ۱۱۰ نفر شد و همچنین بر اساس اعلام فرمانداری بیروت، بیش از ۳۰۰ هزار نفر بر اثر این حادثه بی‌خانمان شدند.

علت این انفجار ذخیره ۲۷۵۰ تن آمونیوم نیترات بود که به مدت شش سال در گمرک بندر بیروت بدون ایمنی کافی نگهداری شده بود. در پی حادثه انفجار، دولت لبنان به مدت دو هفته وضعیت اضطراری اعلام کرد. بعد از آن اعتراضات گسترده مردمی در خصوص بی‌کفایتی دولت در جلوگیری از این حادثه شروع شد  و در نتیجه این فشار، در ۱۰ آگوست دولت لبنان استعفا کرد و کمی پس از آن نخست‌وزیر، حسان دیاب، نیز استعفا داد.

با وجود اظهارات و گمانه‌زنی‌هایی که احتمال عمدی بودن این حادثه را تقویت می‌کرد، عواقب و پیامد‌های آن به قدری شدید بود که همچنان دولت لبنان که سال 2019 هم با اعتراضات مردمی به دلیل بی‌کفایتی دولتمردان روبه‌رو بود، تشکیل نشده و همچنان مردم این کشور از چندپارگی سیاسی رنج می‌برند.

تغییر موزه ایاصوفیه به مسجد

در شرایطی که روابط ترکیه و اتحادیه اروپا به دلیل مواضع رجب طیب اردوغان در رابطه با مسائل منطقه رو به سردی رفته بود و به نظر می‌رسد که رؤیای حضور ترکیه در اتحادیه اروپا باید تا سال‌ها به فراموشی سپرده شود، اقدام اردوغان در مورد تبدیل ایا صوفیه به مسجد باعث واکنش‌های گسترده‌ای در سطح منطقه و جهان شد.

این بنا یادگار امپراتوری روم شرقی و شاهکار معماری بیزانسی به شمار می‌رود که ساختمان فعلی آن در دوره امپراتوری بیزانس به سال ۵۳۲ میلادی بنا به دستور همسر امپراتور ژوستینین یکم، تئودورا ساخته شده بود و سال‌ها به عنوان کلیسا مورد استفاده قرار می‌گرفت. پس از تسلط امپراطوری عثمانی این کلیسا تغییر کاربری داده و به مسجد تبدیل شد. استفاده از این بنای تاریخی پس از اعلام حکومت جمهوری در ترکیه و به قدرت رسیدن آتاتورک، به موزه تبدیل شد. در ۱۱ جولای ۲۰۲۰ با موافقت رجب طیب اردوغان، ایاصوفیه مجدداً به مسجد تبدیل و برای برگزاری مراسم عبادی آماده شد. پس از تبدیل موزه ایاصوفیه به مسجد، جمعه، ۲۴ جولای ۲۰۲۰ پس از ۸۶ سال دوباره در این محل نماز جمعه برگزار شد.

اعتراضات عراق به بی‌کفایتی دولتمردان

ادامه بی‌ثباتی اقتصادی در عراق و فساد فراگیر در دولت و مقامات این کشور باعث شد که مجموعه‌ای از اعتراضات به وضعیت معشیتی در این کشور از اواخر نوامبر 2019 آغاز و تا امروز ادامه داشته باشد. ۷ فوریه ۲۰۲۰ کمیسیون حقوق بشر عراق در آخرین گزارش خود اعلام کرد، ۵۴۳ نفر از ماه اکتبر در سراسر عراق شامل ۲۷۶ نفر در بغداد کشته شده‌اند.

بیشترین خواسته معترضان عراق در ابتدا علیه فساد، بیکاری و مسائل اقتصادی است. دولت عراق علی‌رغم بالا رفتن درآمدهای نفتی از پاسخ دادن به خواسته‌های مردم و تقویت‌ زیرساخت‌های نابود شده این کشور در طول دوران اشغال و نبرد با داعش ناتوان بوده و فساد اقتصادی در بین سیاستمداران و مقامات این کشور ناامیدی مردم را به همراه داشته است.

اعتراضات در پی تصمیم اخیر دولت این کشور در کاهش ارزش پول ملی عراق بار دیگر شروع شده زیرا تظاهرات‌کنندگان معتقدند که با این تصمیم قدرت خریدشان در میانه بحران اقتصادی ناشی از کرونا کاهش پیدا خواهد کرد.

جنگ قره باغ و زخمی که تازه شد

قره‌باغ منطقه مورد اختلاف جمهوری آذربایجان و ارمنستان است که هر از چند گاهی آتش جنگ را بین دو کشور شعله‌ور می‌کند. در سپتامبر 2020، دو کشور بار دیگر با یکدیگر درگیر شدند که در نهایت با پیروزی نیروهای جمهوری آذربایجان خاتمه و منجر به امضای توافقنامه‌ برای بازپس دادن مناطق اشغال شده این منطقه به جمهوری آذربایجان شد.

براساس این قرارداد صلح که ساعات اولیه ۱۰ نوامبر به امضاء طرفین رسید، علاوه بر پس دادن مناطق اشغال شده به جمهوری آذربایجان، حدود ۲ هزار نیروی حافظ صلح روسیه حداقل به مدت ۵ سال آینده برای حفظ امنیت در این منطقه مستقر خواهند شد. با این همه برخی عقیده دارند که این توافق‌ با توجه به نارضایتی طرف ارمنستانی چندان دوام نخواهد داشت.

شدت گرفتن بحران جامو و کشمیر

جامو و کشمیر یکی از مناطقی است که همچنان بر سر وضعیت آن بین هند و پاکستان اختلاف نظر وجود دارد و هر یک از این کشورها خود را مالک این منطقه می‌داند. پس از استقلال هند و پاکستان از استعمار بریتانیا تاکنون 3 جنگ در سال‌های (1947، 1965 و 1971) میان دو کشور بر سر مسئله کشمیر رخ داده و بیش از 70 هزار نفر در این درگیری‌‌ها کشته شدند.

گروه‌های آزادی‌خواه کشمیر در سال 1989 مبارزه برای استقلال از هند و پیوستن به پاکستان را آغاز کردند. از سال 1989 تاکنون بیش از 100 هزار کشمیری به دست نیروهای امنیتی هند کشته شده‌اند.

در سال 2019 هند در اقدامی غیرمنتظره خودمختاری این منطقه را لغو کرد. بر اساس تصمیم دولت هند، بند ۳۷۰ قانون اساسی این کشور که به غیر از مسائل دفاعی، خارجی و مالی، بقیه اختیارات جامو و کشمیر را به پارلمان محلی واگذار می‌کرد، لغو شد. به گفته سردار محمد مسعود خان، رهبر منطقه آزاد جامو و کشمیر طی سه ماه (از سپتامبر تا نوامبر 2020) بیش از 2 میلیون هندو با هدف تغییر ساختار جمعیتی جامو و کشمیر به این منطقه منتقل و به‌صورت غیرقانونی اسکان داده شدند. با این تفاسیر به نظر می‌رسد که مناقشه کشمیر از جمله مسائلی باشد که در سال 2021 هم ادامه داشته باشد.

 ادامه تردید‌ها در مورد مذاکرات صلح افغانستان

پس از اینکه دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا اعلام کرد که ارتش این کشور را از جنگ‌های بیهوده خارج می‌کند، روند خروج نیروهای ارتش این کشور از برخی مناطق غرب آسیا آغاز شد.

یکی از این مناطق افغانستان بود که در نهایت در فوریه 2020، نمایندگان آمریکا و طالبان پس از ۱۸ سال جنگ و ۱۸ ماه مذاکره توافقنامه‌ای را برای پایان جنگ در قطر امضا کردند. براساس گفته مقام‌های آمریکایی این توافقنامه زمینه خروج نیروهای این کشور از افغانستان را فراهم می‌سازد و طالبان در مقابل تعهد می‌کنند که از خاک افغانستان علیه آمریکا و دیگر کشورها برای حملات تروریستی استفاده نکنند.

اما موضوعی که در این میان مورد توجه قرار گرفت، مذاکرات دولت افغانستان و گروه طالبان بود؛ مذاکراتی که به کندی پیش رفت و احتمالاً در سال 2021 نیز ادامه داشته باشد.

در این میان حملات طالبان در مناطق مختلف افغانستان که به عنوان راهی برای گرفتن امتیاز در مذاکرات صلح از دولت افغانستان توصیف شده، باعث شده است که بسیاری به دیده شک و تردید به نتیجه احتمالی این مذاکرات نگاه کنند. مذاکرات احزاب سیاسی افغانستان با گروه طالبان در دوحه از سپتامبر آغاز شد اما پیشرفت در این مذاکرات ناچیز بوده است.

گزارش از محمدحسن گودرزی