دلتنگی مردم چهارمحال‌وبختیاری برای آیین‌های دیرپای عاشورایی

به گزارش ایکنا از چهارمحال‌وبختیاری، محرم نماد عظیم‌ترین حماسه ظلم‌ستیزی و ایستادگی و مقاومت در برابر اردوی کفر است و قیام عاشورا چنان در عمق دل‌ها اثربخش بوده که همه ساله در ماه محرم و به ویژه در روزهای تاسوعا و عاشورا اوج عشق و اخلاص نسبت به معلم حریت و اسوه جهاد و شهادت حضرت حسین بن علی(ع) به نمایش در می‌آید و شیعیان و عاشقان سالار شهیدان با عزاداری و سوگواری، ارادت خود را به امام(ع) نشان می‌دهند. امسال اما مانند سال گذشته سایه سیاه ویروس منحوس کرونا همچنان این مراسم معنوی را تحت‌الشعاع قرار داده و محبان و عزاداران حسینی از حضور در بسیاری از آیین‌ها و محافل معنوی که هر ساله با یاد و نام حسین(ع) برپا می‌شد، محروم مانده‌اند.

هر ساله در روز عاشورا، دستجات عزاداری تمامی مساجد شهرها و روستاها در سراسر چهارمحال‌وبختیاری به سوی میعادگاه‌ها روانه می‌شد و فریاد لبیک یا حسین(ع) و لیبک یا ابوالفضل(ع) عاشقان اباعبدالله(ع) که با نوحه‌سرایی مداحان اهل و بیت عصمت و طهارت(ع) همراه بود، گوش فلک را کر می‌کرد. این خیل مشتاقان و شیفتگان حسینی از هئیات و گروه‌های متعدد در ظهر عاشورا گرد هم می‌آمدند و با پاسداشت آخرین نماز شهدای دشت کربلا، نماز جماعت بر پا می‌کردند. عزاداری پرشور حسینی در عصر و شامگاه عاشورا با برپایی محافل تعزیه و شبیه‌خوانی و نیز برپایی شام غریبان در امامزادگان و بقاع متبرکه رنگ و روی غمبارتری می‌گرفت و عزاداران در سوگ مظلومیت کاروان به جا مانده از مصیبت عاشورا اشک غم و ماتم می‌ریختند.

به گواهی تاریخ، استان چهارمحال‌وبختیاری از دوره زندیه تاکنون محل برگزاری تعزیه و نمایش‌های آیینی ایام محرم و صفر بوده است و شاعران و هنرمندان فراوانی به ‌ویژه در دوره قاجار در ساحت‌های گوناگون تعزیه اعم از متون و اشعار و بازیگری و صحنه‌گردانی نام خود را در این عرصه ماندگار کرده‌اند. جایگاه تعزیه و قالب سنتی آن با وجود پیشرفت‌های فناوری همچنان حفظ شده است و هر ساله در ایام محرم و صفر به‌ویژه در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی شاهد برگزاری این جلوه آیینی در جای‌جای استان هستیم که متأسفانه امسال به دلیل شرایط ناشی از شیوع کرونا این سنت دیرینه اجرا نمی‌شود.

بر اساس اطلاعیه روز گذشته اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان، اجرای مراسم مرسوم تعزیه و شبیه‌خوانی در چهارمحال‌وبختیاری در روزهای تاسوعا و عاشورا ممنوع شده است. در بخشی از این اطلاعیه آمده است: «با عنایت به دستورات و مصوبات موکد ستاد کرونای استان و در راستای صیانت از قداست آیین‌های حسینی و حفظ سلامت هم استانی‌ها به‌ویژه عاشقان و محبان حضرت اباعبدالله الحسین(ع)، به اطلاع گروه‌های تعزیه‌گردان و شبیه‌خوان می‌رساند که با هدف عمل به مصوبات شورای تامین و ستاد کرونا، امکان صدور هرگونه مجوز اجرای تعزیه و شبیه‌خوانی از عهده‌ این اداره کل ساقط و تا اطلاع ثانوی برای هیچ گروهی مجوز اجرا صادر نخواهد شد. در راستای عمل به منویات مقام عظمای ولایت و تحقق مصوبات شورای تامین و ستاد کرونا و مأموریت محوله، این اداره با انجام دیدارهایی با تعدادی از شبیه‌خوانان و شبیه‌گردانان استان، ضمن تأکید بر اهمیت صیانت از جان مردم و عمل به مصوبات ستاد کرونا، خواهان صیانت از قداست این مراسم و آئین‌ها و زمینه سازی برای سلامت جامعه شده است، لذا مؤکداً استدعا داریم تا اطلاع ثانوی از برگزاری هرگونه تجمع و اجرای شبیه‌خوانی در جای جای استان خوداری گردد».

برخی شهرها و روستاهای چهارمحال‌وبختیاری از دیرباز صحنه برپایی آیین‌های سنتی با قدمتی چند صد ساله در شب و روز عاشورای حسینی هستند، این آداب و رسوم دیرپا سبب نهادینه شدن شور و عشق حسینی در قلب اهالی این سرزمین شده و آنان را نسل به نسل در پناه عشق و ارادت الهی به حسین(ع) قرار داده است. تاکنون ۸۴ اثر از میراث‌فرهنگی ناملموس چهارمحال و بختیاری در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده که ۱۰ آیین مربوط به عزاداری حسینی ویژه ماه‌های محرم و صفر در زمره این آثار به‌شمار می‌رود.

بر اساس اعلام ستاد ملی کرونا، برگزاری مراسم‌‎های خاص در برخی از استان‌ها (نظیر یوم‌العباس در زنجان، نخل‌گردانی در یزد، تشت‌گذاری در اردبیل، شیرخوارگان، قالیشوران در اصفهان و …) به دلیل تجمع، تراکم و جابجایی و همچنین ضرورت پیشگیری از شیوع و سرایت بیماری، ممنوع است، لذا شرایط حاد کرونایی شهرستان‌های ده‌گانه سبب شد که مردم عزادار استان از برکات معنوی این محافل و آیین‌های سنتی بی‌بهره بمانند‌.

از میان شهرها و روستاهایی که از دیرباز صحنه برپایی آداب و رسوم عزاداری سنتی بوده‌اند می‌توان به شهر بن اشاره کرد که عشق و علاقه به حضرت سیدالشهدا(ع) با گوشت و خون اهالی آن آمیخته شده است تا جایی که این شهر با نام حسینیه چهارمحال‌وبختیاری شناخته می‌شود. در ادامه اشاره‌ای کوتاه به آیین‌ «علم‌زنی به چشمه گرداب بن» از نظر خوانندگان می‌گذرد.

آیین «علم‌زنی به چشمه آب گرداب بِن»

آب در فرهنگ عاشورا از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و واقعه شهادت حضرت ابوالفضل(ع) به عنوان سقا و علمدار کربلا و جانبازی‌های آن حضرت برای رساندن آب به خیمه‌ها از سوزناک‌ترین تراژدی‌های کربلاست؛ در میان ساکنان بن، رساندن عَلَم به آب و فرو بردن آن در چشمه، به معنای رفع تشنگی و پیروزی نهایی حق بر باطل تعبیر می‌شود. آیین برپا کردن علم و علم‌گردانی در شهر بِن قدمت دیرینه اما نامشخص دارد، این علم در واقع علم خونخواهی امام حسین(ع) است.

این رسم در سراسر کشور از جمله در شهر بن برگرفته از ماجرای زمان مختار ثقفی است که در تاریخ می‌خوانیم: خونخواهان یک چوب بلند را در وسط میدان بستند و فراخوان دادند که هر قبیله برای حمایت از قیام مختار و خوانخواهی شهدای کربلا، پارچه‌ای بر آن چوب ببندد؛ صبح فردا آن چوب مملو از پارچه‌هایی از قبایل گوناگون بود که با رنگ‌های مختلف خودنمایی می‌کردند.

بِنی‌ها نیز شبیه علم خونخواهی را در مراسمی معروف به «لباس‌پوشان» تهیه می‌کنند، یعنی در درب منازل شهروندان حضور می‌یابند و برای تکمیل علم از آنان شال و روسری و پارچه می‌گیرند که البته این پارچه‌ها پس از پایان ماه صفر به صاحبانشان بازگردانده می‌شود.

رسم برپایی علم و علم‌گردانی را علاوه بر اشاره به ضرورت خونخواهی امام حسین(ع) و یارانشان، باید نماد و نشانه علمداری حضرت ابوالفضل العباس(ع) دانست که تعدد علم‌ها نکته قابل ذکر این موضوع است به طوری که در هر محله و بر دربِ بسیاری از منازل شاهد برپایی علم‌های با اندازه‌های متفاوت هستیم که گاه تا 20 متر نیز می‌رسند.

اگرچه مستندات فراوانی در خصوص بستن علم و حمل آن در نقاط مختلف کشور وجود دارد اما فروبردن علم در آب تاکنون در هیچ منطقه‌ای مشاهده نشده و رسم ویژه بِنی‌ها به شمار می‌رود. آیینی که در سحرگاه عاشورا در بِن برگزار می‌شود و با عنوان آیین «علم‌زنی به چشمه آب گرداب بِن» ثبت ملی شده است. در باور عموم، زدن سر علمی که با نام امام حسین(ع) برپا شده به آب آبگیر بن، سبب متبرک و جوشنده شدن آب می‌شود.

دسته‌جات علم‌گردان و گِل‌زن در یک تجمع عظیم از آبگیر شهد به سوی داخل شهر حرکت می‌کنند و نوای «ای واویلا صد واویلا» در کنار طنین «مظلوم، حسین، غریب، حسین، شهید، حسین، تنها، حسین، بی‌سر، حسین...» و «امروز عاشورا یا عید قربان است» که همه و همه در گوشه‎‌ای از نوای شوشتری و دستگاه دشتی خوانده می‌شوند، فضای معنوی و حزن‌آلودی را در سحرگاه عاشورا در شهر ایجاد می‌کنند.

نوعی از علم نیز در چند سال گذشته و در پی ممانعت و برخوردهای مختلف با رسم قَمه زنی در شهر بن ظاهر شده است. رسم قمه زدن در شهر بن در گذشته به اشخاص خاصی تعلق داشت که با ورود افراد مختلف و دیدگاه‌‎های جدید در آن، امروزه مقبولیت همگانی خود را از دست داده و اعمال محدودیت برای جلوگیری از انجام این برنامه در سال های اخیر، منجر به شکل‌گیری علم سفید رنگ شده است. رنگ این علم برگرفته از کفن پوشیدن افراد قمه‌زن در روز عاشورا است.

خواندن نماز جماعت صبح و زیارت عاشورا و پخش نذری مانند حلیم و شیرگرم در میان عزاداران پس از پایان یافتن مراسم فرو بردن علم در آب چشمه انجام می‌شود. با طلوع سپیده صبح، عزاداران و هیئت‌های مذهبی با حمل علم‌ها به سمت شهر حرکت می‌کنند، شاخصه مهمی که مراسم فرو بردن علم در گرداب بن را از دیگر مراسم‌های عزاداری ایام محرم متمایز کرده، ارتفاع علم ها و تعداد آن‌ها در این مراسم است که بلندی و طول علم‌ها در شهر بن گاه از 20 متر نیز تجاوز کرده و تعداد آن‌ها به بیش از 150 عدد می‌رسد.

آیین «خیمه‌سوزان» در شهر طاقانک

در صبح عاشورا، گروه‌ها و هیئت‌های عزاداری طاقانک پس از عبور از خیابان اصلی شهر به سمت خیمه‌گاه و بقعه شیخ زین الدین حرکت می‌کنند. حرکت کاروان نمادین امام حسین(ع)، قربانی کردن 14 رأس گوسفند در جلوی هیئت‌های عزاداری، تشیع نمادین پیکر شهدای کربلا، نواختن نی، ساز و دُهل و حمل علم به سوی خیمه‌گاه همراه با هیئت‌های عزاداری انجام می‌شود و این هیئت‌ها با رسیدن به خیمه‌گاه فریاد «یا حسین» و «یا زینب» سر می‌دهند.

این زمان جمعی از افراد در هیئت سپاهیان کوفه، سوار بر اسب در میان خیمه های برپا شده تعدادی از نوجوانان و جوانان را که پوشش سبز رنگ برتن دارند تعقیب می‌کنند و سپس خیمه‌های برپا شده، یک به یک و بدون در نظر گرفتن ترتیبی خاص به آتش کشیده می‌شوند.

با فروکش کردن شعله‌های آتش، جمعیتی که تعداد آنان بیش از 10 هزار نفر تخمین زده می‌شود به سوی خیمه‌های سوخته حرکت می‌کنند. برداشتن باقی مانده خیمه‌های سوخته شده به عنوان تبرک، خواندن زیارت عاشورا در گروه‌های چند نفره و روشن کردن شمع در کنار باقی‌مانده اسکلت خیمه‌ها تا ساعتی پس از پایان مراسم خیمه‌سوزان ادامه دارد. از شاخصه‌های مراسم خیمه‌سوزان طاقانک می‌توان به وسعت و تعداد زیاد خیمه‌های برپا شده برای برگزاری این مراسم اشاره کرد، تعداد خیمه ها در سال های اخیر از 700 عدد تجاوز کرده است.

آیین «چاق چاقو» در شهر سامان

مردم سامان پس از عزاداری روز تاسوعا به مساجد رفته و عزاداری خود را ادامه می‌دهند و خود را برای انجام مراسم «چاق چاقو» آماده می‌کنند. آنان ساعتی پس از نیمه‌شب، از مساجد و تکیه‌ها به کوچه‌ها و خیابان‌های شهر رفته و عزاداری خود را با انجام مراسم «چاق چاقو» ادامه می‌دهند. این مراسم تا اذان صبح ادامه دارد.

در مراسم عزاداری چاق چاقو، نوحه خاصی خوانده می‌شود و همزمان با خواندن این نوحه عزاداران و شرکت‌کنندگان دو سنگ یا دو چوب خود را که در دست گرفته‌اند به همدیگر می‌کوبند. در گذشته بیشتر از سنگ استفاده می‌شد و مردم تکه سنگ‌های صیقلی و صاف را جمع آوری کرده و در مراسم چاق چاقو از آن‌ها استفاده می‌کردند اما امروزه بیشتر از تکه چوب‌های صاف تراشیده شده‌ای که در پشت آن‌ها جای انگشت تعبیه شده استفاده می‌کنند.

نوحه‌خوان‌های «چاق چاقو» افراد خاصی هستند که در خواندن این نوحه مخصوص تبحر خاصی دارند و این خواندن با سوز و گداز ویژه‌ای همراه است. از جمله نوحه‌خوان‌های با تبحر می‌توان به «مرحوم ناصر جعفرزاده» اشاره کرد.

خواندن نوحه با نوای سنج و طبل همراهی می‌شود و صدای به هم خوردن سنگ‌ها یکنواخت است، در کنار صدای نواختن سنج و طبل، برای دادن سوز و گداز بیشتر به این مراسم‌، نی نیز نواخته می‌‎شود. در گذشته طبل نیز همراه این مراسم اجرا نمی‌شده است ولی این مراسم با نواختن ساز محلی «سرنا» که در سامان به آن «ساز چپی» می‌گویند همراه بوده است. مردم شهر سامان قریب به اتفاق در این مراسم شرکت می‌کنند حتی از شهرستان‌ها و سایر استان‌ها برای فیلم‌برداری و شرکت در مراسم در شهر حضور پیدا می‌کنند.

آیین «گِل‌زنی» در شهر بن

عزاداران بِنی پس از اقامه نماز صبح عاشورا در سرچشمه گرداب یا آبگیر، سر تا پا را گِل‌اندود و به سمت شهر حرکت می‌کنند. این گل از ترکیب خاک نرم و الک شده و نیز گلاب تهیه می‌شود که به دلیل نوع خاک رسی که در آن مورد استفاده قرار می‌گیرد، اندکی به رنگ قرمز متمایل است. رسم «گِل‌زنی» را اکثر افراد حاضر در مراسم عزاداری روز عاشورا در این شهر انجام می‌دهند و زنان نیز بر روی چادر و روسری خود گل می‌زنند.

در بیان فلسفه گل‌زنی باید گفت که خاک به عنوان عنصری حقیر و بی‌ارزش به نشانه عزا بر سر انسان یعنی رفیع‌ترین بخش بدن او قرار می‌گیرد و این یعنی حد متعالی نمایش عزاداری که بیان‌گر درجه نهایی غم و اندوه انسان در عزای سالار شهیدان و یاران و اهل بیت ایشان است.

دسته گِل‌زنان به مناطق مختلف شهر حرکت می‌کنند و با نوحه‌خوانی بر سر و سینه می‌زنند و این حرکت تا اذان ظهر ادامه دارد. نکته قابل توجه در این آیین ثبت شده در فهرست آیین‌های ملی، اعتقاد مردم به ویژه قدیمی‌ترها به متبرک بودن این گل و گل‌اندود کردن بخشی از لباس نوزاد و یا کودک در طول این مراسم است؛ در طول مسیرِ حرکتِ گل‌زنان در سطح شهر، افرادی سراپا سفیدپوش مأمور توزیع گل در میان جمعیت تماشاگران و عزاداران هستند.

اگرچه امسال به دلیل شیوع ویروس کرونا، عزاداران حسینی شاهد تغییرات و محدودیت‌هایی در برگزاری آئین‌های مرسوم عزاداری هستند و چه بسا برپایی بسیاری از این آداب و رسوم لغو شده است، اما شور و عشق و ارادت به سید و سالار شهیدان(ع) و پیوند دیرین مردمان این دیار با خاندان اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) هیچگاه خاموش نمی‌شود؛ محبان و شیفتگان مکتب حسینی با عقلانیت و شعور شیوه‌نامه‌های بهداشتی را با دقت اجرا می‌کنند تا هر چه زودتر ریشه‌کنی این ویروس منحوس محقق شود و بار دیگر شاهد برپایی محافل پرشور حسینی و آیین‌های دیرین عزاداری در ایام محرم و صفر باشیم.