جایگاه تلاوت قرآن از منظر آیات و روایات

به گزارش ایکنا از یزد، حجت‌الاسلام والمسلمین محسن قائمی، استاد دانشگاه و حوزه‌های علمیه استان یزد، نهم آذرماه در نشست مجازی «تحلیل جایگاه تلاوت قرآن از منظر آیات و روایات» که به همت دفتر نهاد رهبری و شورای زنان و خانواده دانشگاه آزاد اسلامی استان یزد برگزار شد، اظهار کرد: تلاوت قرآن در منابع دینی و آیات و روایات غیر از آنچه بین ما متداول است، جایگاه دارد.

وی ادامه داد: اگر به منزلت تلاوت قرآن کریم توجه داشته باشیم هم نگاه به موضوع تلاوت و هم نگاه ما به استماع تلاوت قرآن کریم تغییر خواهد یافت و هم اینکه برای فراگیری، اجرای تلاوت و گسترش آن تلاش می‌کنیم.

قائمی با اشاره به اینکه تحلیل جایگاه تلاوت قرآن در دو مبحث جداگانه مورد بررسی قرار می‌گیرد به «جایگاه تلاوت قرآن کریم از منظر آیات» اشاره کرد و گفت: در این زمینه 6 موضوع و زیرشاخه استخراج شده که از آن جمله می‌توان به این موضوع «تلاوت آیات الهی رسالت همه انبیا و یکی از مهمترین اهداف بعثت رسول اکرم(ص)» اشاره کرد.

وی ادامه داد: در آیه 59 سوره قصص می‌خوانیم: «وَ مَا كَانَ رَبُّكَ مُهْلِكَ الْقُرَىٰ حَتَّىٰ يَبْعَثَ فِي أُمِّهَا رَسُولًا يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِنَا وَمَا كُنَّا مُهْلِكِي الْقُرَىٰ إِلَّا وَأَهْلُهَا ظَالِمُونَ؛ و پروردگار تو بر آن نیست که اهل هیچ شهر و دیاری را تا در مرکز آن رسولی نفرستد که آیات ما را بر آنها تلاوت کند، هلاک کند، و ما هیچ دیاری را هلاک نکنیم مگر آنکه اهلش ظالم و بیدادگر باشند».

قائمی افزود: در آیات دیگر مثل 71 سوره زمر، خداوند می‌فرماید: «و آنان را که کافر شدند فوج فوج به جانب دوزخ رانند تا چون آنجا رسند درهای جهنّم (به رویشان) بگشایند و خازنان دوزخ به آنها گویند: مگر پیغمبرانی از خودتان برای (هدایت) شما نیامدند و آیات الهی را برایتان تلاوت نکردند و شما را از ملاقات این روز سخت نترسانیدند؟ جواب دهند: بلی و لیکن (افسوس که ما پند نگرفتیم و به کفر و عصیان خود را مستحق عذاب حرمان کردیم و) وعده عذاب بر کافران محقق و حتمی گردید».

وی ادامه داد: همچنین در آیاتی در زمینه رسالت رسول اکرم(ص) بیان شده که می‌توان به سوره نمل اشاره کرد زیرا که در این سوره از همان ابتدا با موضوع تلاوت قرآن آغاز شده و در پایان هم با بحث تلاوت قرآن به اتمام می‌رسد، البته در آیه 92 همین سوره آمده است: «وَأَنْ أَتْلُوَ الْقُرْآنَ .... » همچنین در آیه 45 سوره عنکبوت آمده: «اتْلُ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ؛ ای رسول ما) آنچه را که از کتاب (آسمانی قرآن) بر تو وحی شد (بر خلق) تلاوت کن».

تلاوت قرآن کریم؛ امر صریح خداوند

استاد حوزه علمیه استان یزد با اشاره به اینکه «تلاوت قرآن کریم امر صریح خداوند است» گفت: در آیه 45 سوره عنکبوت خداوند از بندگان، مؤمنان و مسلمانان درخواست می‌کند، قرآن را تلاوت کنند که مطلوب حق و از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.

وی ادامه داد: مشهورترین آیه‌ای که می‌توان به آن اشاره کرد آیه 20 سوره مزمل است که خداوند می‌فرماید: « فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ و...» در واقع در این آیه در ابتدا سه عذر اعم از اینکه برخى از شما بيمار خواهند شد و گروه ديگرى به سفر مى‌روند تا از فضل خدا رزق جويند و گروه ديگرى در راه خدا به جهاد مشغول هستند بیان می‌شود که این گروه‌ها از تلاوت قرآن باز مى‌مانند، اما بلافاصله خداوند می‌فرماید: «پس اكنون كه فرصت داريد، هرچه مى‌توانيد از قرآن بخوانيد.» همچنین در آیه 4 این سوره به ترتیل‌خوانی قرآن کریم امر می‌شود و می‌فرماید: « وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا؛ و قرآن را شمرده و روشن و با تأمل و دقت بخوان».

وی «امر غیرمستقیم و تشویق به تلاوت» را از دیگر نکات حائز اهمیت در این زمینه دانست و بیان کرد: در آیات 107 الی 109 سوره اسرا خداوند می‌فرماید: «بگو: چه شما ايمان بياوريد، و چه نياوريد، آنها كه پيش از اين علم و دانش به آنان داده شده هنگامی كه اين آيات بر آنها خوانده می‌شود به خاک می‌افتند و سجده می‏‌كند. و می‌گويند منزه است پروردگار ما كه وعده‌هايش قطعاً انجام‌شدنی است. آنها بی‌اختيار به زمين می‌افتند و سجده می‏‌كنند و اشک می‌‏ريزند و هر زمان خشوعشان فزونتر می‌شود.»

این استاد دانشگاه مصداق دیگر این موضوع را در آیه 29 سوره فاطر دانست و گفت: در این آیه تلاوت قرآن، نماز و انفاق تأکید شده و خداوند می‌فرماید: «آنها که کتاب خدا را تلاوت کرده و نماز به پا می‌دارند و از آنچه ما روزیشان کرده‌ایم پنهان و آشکار به فقیران انفاق می‌کنند، از لطف خدا امید تجارتی دارند که هرگز زیان و زوال نخواهد یافت».

وی «نسبت دادن تلاوت به خود خدا» را از دیگر مباحث اعلام کرد و افزود: در آیه‌ای می‌خوانیم: «تِلْكَ آيَاتُ اللَّهِ نَتْلُوهَا عَلَيْكَ بِالْحَقِّ، این داستان‌ها و حادثه‌های واقعی نشانه‌های توحید، ربوبیت و قدرت خدا است که به حقّ و راستی بر تو می‌خوانیم و یقیناً تو از فرستادگانی.» همچنین در آیه 18 سوره قیامت آمده است: «فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ، پس هنگامی که آن را به طور کامل خواندیم، به همان صورت خواندنش را دنبال کن».

قائمی افزود: در آیه 32 سوره فرقان نیز آمده است: «وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا، و کافران گفتند: چرا قرآن یک باره بر او نازل نشد؟ این گونه قرآن را به تدریج نازل می‌کنیم تا قلب تو را به آن استوار سازیم، و آن را بر تو با مهلت و آرامی خواندیم.» در این آیه تلاوت ترتیل به خود خدا نسبت داده شده که ارزش تلاوت را می‌رساند.

آداب تلاوت قرآن کریم

وی ادامه داد: بیان آداب تلاوت از دیگر مباحثی است که در این زمینه می‌توان اشاره کرد، در حقیقت هنگامی که اصلی مهم باشد جزییات آن مطرح می‌شود و بنابراین اصل موضوع تلاوت قرآن مورد توجه قرار گرفته که به آداب تلاوت قرآن کریم نیز اشاره می‌شود.

قائمی افزود: خداوند متعال در آیه 98 سوره نمل می‌فرماید: «فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ، پس هنگامی که قرآن می‌خوانی از شیطان رانده شده به خدا پناه ببر» که در این آیه استعاذه یکی از آداب تلاوت قرآن بیان شده و در آیه 4 سوره مزمل که ذکر شد، «ورتل القرآن ترتیلا» قرآن باید شمرده خوانده شود و این دیگر آداب تلاوت است که در قرآن به آن اشاره می‌شود.

این استاد دانشگاه گفت: در حدیثی از امام صادق آمده است: « اِذا مَرَرْتَ بِآيَةٍ فيها ذِكْرُ الْجَنَّةِ فَاسْأَلِ اللّهَ الْجَنَّةَ، وَ اِذا مَرَرْتَ بِآيَةٍ فيها ذِكْرُ النّارِ فَتَعَوَّذْ بِاللّهِ مِنَ النّارِ؛ هنگامى كه به آيه‌اى كه ياد بهشت است رسيدى از خدا بهشت طلب کن، و وقتى به آيه‌اى كه يادآور آتش است رسيدى از آن به خدا پناه ببر».

وی طهارت را از دیگر آداب تلاوت دانست که در آیه 79 سوره واقعه به آن اشاره شده و خداوند می‌فرماید: «لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ، جز پاک‌شدگان از هر نوع آلودگی به حقایق و اسرار و لطایف آن دسترسی ندارند.» از برخی بزرگان داریم کسانی به معرفت قرآن دست می‌یابند که درون خود را پاکیزه کرده باشند و بدین ترتیب نور قرآن را کسب خواهند کرد.

امر به استماع تلاوت قرآن از دیگر نکاتی بود که این استاد حوزه‌های علمیه به آن اشاره کرد و گفت: اگر تلاوت قرآن جایگاه والایی نداشت به این گونه در قرآن کریم و آیات آن بیان نمی‌شد و جزییات آن این گونه دقیق برای ما انسان‌ها نازل نشده بود به نحوی که در آیه 204 سوره اعراف آمده است: «وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ؛ و هنگامی که قرآن خوانده شود، به آن گوش فرا دهید و سکوت کنید تا مشمول رحمت شوید».

وی با اشاره به اینکه «انصتوا» از کلمه نصت و انصات به معنی سكوت براى گوش دادن و در واقع خاموش‌ماندنی که مقدمه‌ای برای توجه باشد، است گفت: بر این اساس در این آیه استماع و انصات مورد توجه قرار گرفته است.

جایگاه تلاوت از منظر روایات

این استاد دانشگاه با اشاره به جایگاه تلاوت از منظر روایات اظهار کرد: در این بخش نیز می‌توان در قالب سه بخش به مواردی از ائمه معصومان اشاره کرد که از آن جمله ترغیب به تلاوت قرآن است که فراوان در روایات وجود دارد.

وی ادامه داد: به عنوان مثال محمد بن یعقوب کلینی در کتاب کافی، کتاب فضل القرآن دارای 13 باب و 125 روایت مرتبط با این موضوع است. یکی از شارحان کافی به نام ملاصالح مازندرانی در جلد 11 صفحه دوم می‌گوید: غرض از این حدیث تشویق افراد به قرآن کریم و لذا همه جانبه قصد دارد انسان را به سمت قرآن کریم سوق دهد.

قائمی افزود: همچنین در وسائل الشیعه شیخ حر عاملی دو بخش گسترده به قرائت قرآن کریم پرداخته شده است که یک بخش آن قرائت وسط نماز که 74 باب و 356 روایت دارد و بخش دیگر 51 باب و 265 روایت در این زمینه وجود دارد.

وی ادامه داد: در حدیثی حضرت محمد(ص) علی(ع) را به تلاوت قرآن توصیه کرده و می‌فرمایند: «وَ کانَ فی وَصیَّةِ النَّبِیِّ (صَلَّى اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ) لِعَلیٍّ (عَلَیهِ السَّلامُ) [اَن قالَ: یا عَلیُّ!] ... وَ عَلَیکَ بِتِلاوَةِ القُرآنِ».

قائمی با اشاره به اینکه به استماع تلاوت قرآن و بیان پاداش آن نیز تأکید شده گفت: روایات زیادی در سیره معصومان وجود دارد که استماع قرآن کریم مورد اهمیت و توجه قرار گرفته است به نحوی که پیامبر اکرم به صحابه‌ای توصیه کردند قرآن را تلاوت کن که من آن را دوست دارم و به استماع آن علاقه‌مند هستم.

وی با اشاره به احادیثی در زمینه پاداش استماع قرآن تصریح کرد: امام حسن عسکری(ع) می‌فرمایند: کسی که به تلاوت قاری قرآن گوش فرا دهد اجری که مستمع می‌برد به اندازه تلاوت قاری خواهد بود.

قائمی با اشاره به ذکر آداب تلاوت در روایات بیان کرد: مسواک زدن از آن جمله است که در روایات داریم دهان شما راه خارج شدن کلمات قرآن است و لذا آن را خوشبو کنید. براین اساس سید کاینات فرمود: راه قرآن را پاکیزه سازید. پرسیدند: ای رسول خدا! راه قرآن چیست؟ فرمود: دهان. پرسیدند: با چه؟ فرمود: با مسواک زدن. پس از آن، مرحله شست و شوی قلب و دل از نیت‌های آلوده شرک و ریا است تا شایستگی پذیرایی طلعت زیبای قرآنی بیابد».

این استاد حوزه و دانشگاه استحباب اندیشه در معانی قرآن، تعلیم و تعلم قرآن، استعاذه، قرائت ترتیل، قرائت به حزن و... را از دیگر آداب تلاوت در روایات دانست.