خشکسالی را باور کنیم یا روان‌آب‌ها

ناصر خلقی، کارشناس ارشد آب‌های زیرزمینی و فعال محیط زیست، در گفت‌وگو با ایکنا، به تشریح دلایل زیست‌محیطی بروز سیل‌های مکرر در ایران پرداخت و گفت: منابع آب را به منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی تفکیک می‌کنیم، اما این آب‌ها با هم تداخل دارند. بخشی از دلایل بروز سیل در سال‌های اخیر از جمله در سال 98 و سال جاری مسئله تغییر اقلیم در سراسر جهان است که میزان وقوع سیل‌ها را افزایش داده است.

وی با ابراز تأسف از اینکه بحث اهمیت تغییر میزان گازهای گلخانه‌های و تغییرات اقلیمی در کشور ما در دانشگاه‌ها متوقف شده و به عنوان یک معضل اجتماعی مطرح نشده است، گفت: اگر در کشور آرد کم شود و کمبود نان به وجود بیاید، این مسئله به یک معضل اجتماعی تبدیل می‌شود، اما هنوز در بسیاری از مناطق کشور مردم شیر آب خانه خود را باز می‌کنند و می‌گویند که آب هست. یعنی در بسیاری از مناطق شهری هنوز کم‌آبی به معضل اجتماعی تبدیل نشده است و مردم درک صحیحی از کم‌آبی ندارند، اما مردم مناطق روستایی و محروم به خوبی بی‌آبی را درک می‌کنند.

این فعال محیط زیست به تشریح تفاوت وقوع سیل در مناطق خشک و نیمه‌خشک در مقایسه با سایر مناطق پرداخت و افزود: سیلی که در آلمان به وقوع می‌پیوند با سیلی که در اقلیم خشک و نیمه‌خشک رخ می‌دهد فرق دارد. در مناطق خشک زمان تمرکز(زمان تمرکز مدت زمانی است که آب از دورترین نقطه حوضه به نقطه خروجی برسد) کم است. یعنی به سرعت و یکباره در آبراهه‌های خشک شاهد وقوع سیل هستیم، در حالی که در مناطق متعادل آب ‌و هوایی، زمان تمرکز زیادتر است.

وی ریزدانه بودن آبرفت‌ها در مناطق شرقی و جنوب شرقی ایران را از دیگر دلایل بروز سیل در این مناطق بیان کرد و گفت: در این مناطق نمی‌توانیم سیلاب‌های عظیم را به آبخوان‌ها انتقال دهیم و این مشکل بسیار بزرگی است. البته با یکسری عملیات آبخیزداری به شرط آنکه به محیط زیست صدمه نزنیم(بسیاری از پروژه‌های آبخیزداری کشور به محیط زیست صدمه زده و رژیم یا بستر رودخانه‌‌ها را از بین برده است) می‌توانیم این سیل‌ها را مهار کنیم.

آیا می‌توان آب سیل‌ها را ذخیره کرد 

خلقی اضافه کرد: مردم حق دارند نگران میلیون‌ها مترمکعب آبی باشند که به زندگی آنها صدمه می‌زند، اما واقعیت محیط زیستی این است که سیل یک پتانسیل محسوب می‌شود. می‌توان آب‌های سطحی را که به صورت سیل جاری می‌شود ذخیره کرد، اما با این کار مناطق پایین‌دستی را که باید از این آب بهره‌مند شوند محروم می‌کنیم. برای اینکه خطر مالی و جانی سیل را از بین ببریم می‌توانیم این سازه‌ها را ایجاد کنیم، اما سدها به صورت محدود کارساز هستند.

وی در پاسخ به این سؤال که آیا سیل‌هایی که جاری می‌شوند سفره‌های زیرزمینی را که از آب خالی شده است پر می‌کنند؟ گفت: آبی که ذخایر زیرزمینی ما را پر می‌کند، آب باران نیست، بلکه آب برف‌های متراکمی است که به مرور زمان ذوب شده و به داخل زمین نفوذ می‌کند، اما به دلیل تغییرات اقلیمی برف‌ نداشته‌ایم.

این فعال محیط زیست با ابراز تأسف از اینکه در دوره‌های ترسالی نیز به دلیل مدیریت ناکارآمد منابع آب نتوانسته‌ایم از پتانسیل‌های خدادادی مانند برف و آب آن‌طور که باید استفاده کنیم، گفت: چاه‌های فراوانی حفر شدند که نباید حفر می‌شدند و این اقدام مشکلات زیادی را ایجاد کرده است.

وی مسئله مهم حق‌آبه محیط زیست را مطرح کرد و ادامه داد: محیط زیست حق‌آبه دارد. اگر جلوی سیلاب‌ها را بگیریم تا به مردم آسیب نرساند، این اقدام در مرحله اول درست است، اما باید دید چه مقدار از این آب حق‌آبه زیست‌محیطی تالاب، دریاچه و... پایین دست است؛ باید این مسئله تحلیل شود. به راحتی نمی‌توانیم جلوی هر آبی را بگیریم و رودخانه‌هایی را که وارد دریای عمان و دریای خزر می‌شوند مسدود کنیم.  سیلابی که در رودخانه‌ها و مسیرهای منتهی به دریاها روان است باید وارد دریاها شود.

حق‌آبه‌ها نادیده گرفته نشود

این فعال محیط زیست تصریح کرد: اگر حق‌آبه تالاب بختگان، دریاچه ارومیه، هورالعظیم و ... را نابود کنیم، مسلماً در آینده دچار مسائل زیست‌محیطی، ریزگردها، پایین آمدن میزان رطوبت منطقه و ... می‌شویم و حتی در تأمین آب شرب هم دچار مشکل خواهیم شد.

خلقی با اشاره به اولویت‌بندی اختصاص آب به سه حوزه، اظهار کرد: وزارت نیرو در سال‌های اخیر در تعیین حق‌آبه‌ها اولویت را به آب شرب، محیط زیست، مصارف کشاورزی و صنعت داده و این اقدام طبق قانون درست است؛ یعنی اول آب شرب، بعد محیط زیست و سپس کشاورزی و صنعت توأمان، اما آنچه مشاهده می‌کنیم اختصاص آب به مصارف شرب، کشاورزی، کشاورزی و کشاورزی و در نهایت صنعت است، آن هم در کشوری با بحران خشکسالی.

وی از عدم تغییر رویکردهای مدیریتی در ترسالی‌ها و خشکسالی‌های مکرر سال‌های اخیر انتقاد کرد و گفت: همواره اولویت ما برای اختصاص آب ابتدا آب شرب و سپس به صورت گسترده کشاورزی بوده است، اما اگر حق‌آبه یک تالاب را ندهیم، این اقدام در آینده اکوسیستم و آب و هوای منطقه را تغییر می‌دهد.

20 تا 45 درصد هدررفت در سیستم انتقال آب 

این کارشناس ارشد آب‌های زیرزمینی نحوه مصرف آب شرب در کشور را نادرست دانست و گفت: اکنون بین 20 تا 45 درصد فرار آب و نشت آب در سیستم انتقال آب شهری داریم و شبکه انتقال آب ما در شهرها و روستاها فرسوده است و موجب هدررفت بسیار زیاد آب می‌شود.

وی از دیگر عوامل بروز سیل در کشور را رعایت نکردن حریم رودخانه‌‌ها و ساخت‌وساز و کاشت درخت و باغ در مسیر روان‌آب‌ها بیان کرد و افزود: در واقع ما به سیستم و محل رفت و آمد آب و رودخانه صدمه وارد می‌کنیم و عکس‌العمل رودخانه در مقابل این اقدامات از بین بردن موانع است.

خلقی به این تصور اشتباه اشاره کرد که ساخت سد‌ مانع بروز سیل می‌شود و گفت: سدسازی‌های بی‌رویه باعث به وجود آوردن سیل می‌شود. در سیل سال 98، در برخی از مناطق ذخیره آب در پشت سدها به حدی زیاد بود که اگر دریچه‌ها را باز نمی‌کردند، بسیاری از شهرهای پایین‌دست را آب می‌برد، اما در برخی مناطق مثل گمیشان و آق‌قلا نتوانستند آب پشت سدها را کنترل کنند و آب غیرقابل کنترل و باعث بروز سیل شدید شد.  

وی راهکار درست استفاده از پتانسیل سیل و روان‌آب‌ها را آبخیزداری به شرط صدمه نزدن به مسیر و رژیم رودخانه‌ها در بالادست دانست و گفت: آبخوانداری نیز یک راه‌حل است. البته نمی‌توان از آن در هر منطقه‌ای استفاده کرد، اما اکنون اجرای آن یک ضرورت است.

تأثیر مخرب‌تر تغییر اقلیم در خاورمیانه 

خلقی به پیشرفت‌های صورت گرفته در پیش‌بینی بارش‌ها و وقوع سیل اشاره و اظهار کرد: در ابتدا منطقه خاورمیانه باید قبول کند که با مسئله مهم تغییر اقلیم مواجه است و این مشکل بر منطقه خاورمیانه تأثیر شدیدتری می‌گذارد. پس باید تأثیر تغییر اقلیم بر بخش‌های مختلف خاورمیانه و ایران به دقت بررسی شود و با توجه به تغییر اقلیم و تأثیر آن بر زندگی در دانشگاه‌ها و مدارس، رویکردهایمان را آموزش دهیم.

وی در پایان با تأکید بر خطرات خشکسالی در ایران علی‌رغم وقوع سیل‌های مکرر، گفت: ما پتانسیلی به نام بارش داریم، اما باید بدانیم که تبخیر در کشور ما سه‌برابر متوسط جهانی است. از سوی دیگر در درازمدت متوسط بارندگی در ایران کاهش یافته است. پس باید برنامه درازمدت برای مدیریت منابع آب براساس تغییرات اقلیمی، خشکسالی و در کنار آن وقوع سیل‌های وحشتناک باشد. یعنی از یک سو با کمبود بارش مواجه هستیم و از سوی دیگر در برخی ماه‌ها شاهد وقوع سیل و خسارت‌ فراوان آن هستیم. مدیران ما باید متوجه تأثیر تغییر اقلیم، خشکسالی و وقوع سیل باشند. اگر رویکرد آنها توجه به این واقعیت‌ها باشد، دیگر به دنبال سدسازی نمی‌روند، بلکه طرح‌های تعادل‌بخشی را در کشور اجرا می‌کنند.