فرح موسی؛ اندیشمندی نواندیش و معتقد به همگرابودن قرآن و سیلان متون قرآنی + فیلم

به گزارش ایکنا؛ نشست «مطالعات آکادمیک قرآنی در لبنان با نگاهی به تألیفات دکتر فرح موسی» سومین نشست از سلسله نشست‌های ایکنا به مناسبت ماه رمضان در استودیو مبین این رسانه برگزار شد و عباس خامه‌یار، رایزن فرهنگی سابق ایران در لبنان و فرح موسی، رئیس دانشکده مطالعات اسلامی دانشگاه لبنان و پژوهشگر و نویسنده قرآنی این کشور در آن شرکت و به صورت حضوری و آنلاین سخنرانی کردند.

در این نشست، عباس خامه‌یار طی سخنانی با اشاره به ویژگی‌های شخصیتی فرح موسی اظهار کرد: فرح موسی پژوهشگری نواندیش به معنای مثبت، انسانی وارسته و بنیانگذار دانشکده مطالعات اسلامی در دانشگاه اسلامی لبنان و استاد فلسفه این دانشگاه است، وی حدود بیش از دو دهه پیش این دانشکده را تأسیس کرد و همچنان ریاست آن را بر عهده دارد.

• بیشتر بخوانید:

نشست شیوه‌های نوین حفظ قرآن در ایران و افغانستان

وبینار «مطالعات قرآنی در ایتالیا با نگاهی به ترجمه قرآن عبدالوهاب چیکارلو»

رایزن فرهنگی سابق ایران در لبنان افزود: هرچند فرح موسی برای مخاطبان جامعه ما گمنام است؛ اما برای مخاطبان لبنانی و عرب شخصیتی جاافتاده، عمیق و با مطالعه و شناخته‌شده است.

خامه‌یار گفت: این ویژگی مثبت خبرگزاری ایکنا و کار ارزشمند و بزرگی است که به این شخصیت پرداخته است. فرح موسی یک شخصیت والای علمی، دینی، فکری و دانشگاهی است و امیدوارم این نشست، سرلوحه دیگر فعالیت‌های ایکنا باشد و در آینده شخصیت‌های دیگری نیز در جهان اسلام معرفی شوند.

وی تصریح کرد: فرح موسی آثار بسیار مهمی درباره فلسفه و اجتهاد نگاشته است و یکی از ایده‌های مهم ایشان تأکید بر عدم جمورد متون قرآنی و اسلامی است، وی خیلی سعی دارد باب گفتمان متون قرآنی و پویایی متون را کالبدشناسی و عرضه کند، در بحث گفتمان نیز آثاری را تألیف کرده است. در موضوع فقه امام راحل(ره) و مقام معظم رهبری نیز آثار خوبی نگاشته است.

تلفیق مفاهیم دینی و سیاسی

خامه‌یار اظهار کرد: آثار او تلفیقی از مفاهیم دینی و مفاهیم سیاسی معاصر است، بیش از 40 اثر مکتوب و کتاب بیش از 70 مقاله علمی در زمینه‌های مختلف فلسفی و علوم اسلامی و قرآنی از ایشان منتشر شده است، او یکی از شرکت‌کنندگان دائمی همایش‌ها و نشست‌های بین‌المللی است.

رایزن فرهنگی سابق ایران در لبنان تأکید کرد: این شخصیت علاوه بر این ویژگی‌های علمی و آکادمیک، از نظر روابط انسانی و اخلاقی نیز الگوی تمام‌عیار اندیشه قرآنی است و این ویژگی در تعاملاتی که ما با ایشان داشته‌ایم، وجه غالبشان بوده است.

عباس خامه‌یار، رایزن فرهنگی سابق ایران در لبنان

خامه‌یار درباره مهم‌ترین ویژگی اندیشه قرآنی فرح موسی گفت: او با تأکید بر این که متون قرآنی جامد نیستند و سیالند، وارد دریچه اجتهاد می‌شود و با تکیه بر گفتمان قرآنی ضمن پایبندی به پایدار بودن اصول و مفاهیم قرآنی تأکید دارد که با مفاهیم قرآنی می‌توان خیلی راحت با دیگران وارد گفت‌و‌گو شد و جامعه پیرو این کتاب آسمانی را گرد هم آورد و روی ثبات این مفاهیم حرف زیادی برای گفتن داشته و دارد.

تربیت صدها فارغ‌التحصیل در جهان عرب

وی بیان کرد: فرح موسی در جامعه لبنان شناخته شده است و صدها فارغ‌التحصیل جهان عرب از دانشکده مطالعات اسلامی لبنان که ریاست آن را او بر عهده دارد، فارغ‌التحصیل شده‌اند و استاد ثابت آنان دکتر فرح موسی بوده است، او در نشست‌ها و گفتمان‌های دینی لبنان حضور فعالی دارد و مورد تجلیل و تکریم قرار گرفته است، اخلاق، منش و سلوکش به درک اندیشه‌هایش کمک کرده و می‌توان گفت عالم عامل در همه زمینه‌هاست، مهم است جامعه ما هم چنین چهره‌هایی را بشناسند.

کارشناس مسائل لبنان افزود: فرح موسی بحث اجتهاد پویا را با استخراج از کتاب مقدس بازگو کرده و در بحث فقه سیاسی و اجتماعی، استنباط‌های خوبی دارد و چون استاد فلسفه است، این مسئله به نگاه عمیق قرآنی او به مباحث، کمک زیادی کرده است.

رایزن فرهنگی سابق ایران در لبنان تأکید کرد: فرح موسی اندیشمندی است که نیاز به شناساندن وی و آثارش کاملا احساس می‌شود، در فضای مذهبی و گفتمانی لبنان که حدود 18 گرایش دینی در این جامعه وجود دارد و این کشور از نظر گفتمان تقریبی نمونه است، اندیشه‌های فرح موسی می‌تواند جوابگوی بسیاری از ابهامات باشد و آثار او قابل طرح در میان گرایش‌های دینی مختلف است.

خامه‌یار گفت: او در جهان عرب هم شناخته شده است، زیرا لبنان دریچه ورود به جهان عرب است، نمایشگاه کتاب لبنان نقش مهمی در معرفی چنین شخصیت‌هایی دارد، اما در جهان اسلام به دلیل این‌که به نهضت ترجمه به طور جدی پرداخته نشده است، موانع نهضت ترجمه باعث عدم مطرح‌شدن وی در جهان اسلام شده است. درباره بسیاری دیگر از شخصیت‌های لبنانی نیز همین‌طور است.

گفتمان فرح موسی؛ برآمده از جوهره ادیان

وی اظهار کرد: گفتمان علمی، منطقی و انسانی فرح موسی که برآمده از گوهر و جوهره ادیان است، عامل همگرایی است و فرح موسی بر مسائلی همچون همگرابودن قرآن و گفتمان و گفت‌و‌گو تأکید دارد.

خامه‌یار همچنین تصریح کرد: اساساً لبنان به این دلیل که نوعی چالش سیاسی و مذهبی داشته و جامعه‌ای متکثر بوده است به تولید اندیشه‌ها کمک کرده است، شخصیت‌های دیگری نیز هستند که باید به جهان اسلام معرفی شوند، علامه سیدمحمدحسین فضل‌الله تفسیر «من وحی القرآن الکریم: در پرتو قرآن»، علامه سیدجعفر مرتضی صاحب کتاب «الحقائق العامة فی القرآن الکریم» و شیخ احمد محمد قیس از آن جمله هستند.

وی یادآور شد: بیش از 10 مرکز قرآنی ـ پژوهشی و دانشگاهی در لبنان به مباحث قرآنی و اسلامی توجه دارند که دانشگاه امام اوزاعی، جامعة المصطفی(ص) العالمیه شعبه لبنان، دانشگاه الجنان در طرابلس، المقاصد از دانشگاه‌های اهل سنت و المعارف از آن جمله هستند و مطالعات قرآنی و اسلامی در این دانشگاه‌ها ریشه داشته و ده‌ها دانشجو از آن فارغ‌التحصیل شده و یا در آن مشغول تحصیل هستند و مجموعه این فعالیت‌ها را باید جدی گرفت و این آثار قابل مطالعه، نقد و قابل گفتمان هستند.

خامه‌یار در پاسخ به این سؤال که آیا مطالعات قرآنی در دانشگاه لبنان در مقایسه با گذشته پیشرفت داشته است؛ اظهار کرد: متأسفانه در سال‌های اخیر به دلیل طغیان مسائل سیاسی و بحران‌های بزرگی که لبنان به دلیل فشار کشورهای غربی به ویژه آمریکا با آن مواجه است، این پیشرفت یا کُند بوده یا متوقف شده است، انفجار بندر بیروت آسیب جدی به لبنان به ویژه مراکز علمی و پژوهشی وارد کرد، کرونا نقش بزرگی در محدودسازی جامعه متفکر و نخبه لبنانی داشته است و مهم‌تر از همه فشارهای اقتصادی و تحریم‌های ظالمانه، بی‌سابقه و پنهان بدون توجه به بخش‌نامه‌ها و قوانین بین‌المللی مشکل‌ساز بوده است، دانشگاه‌های امروز لبنان به دلیل بحران کاهش ارزش پول ملی و کاهش سوخت و بنزین به تعطیلی کشیده شده است و این شرایط بر جامعه نخبگی و نویسندگان اثر فوق‌العاده‌ای داشته و به همین دلیل روند رشد علمی روبه کاهش است.

تجلیل از فرح موسی در بیروت

عباس خامه‌یار همچنین درباره تجلیل رایزنی فرهنگی ایران در لبنان از فرح موسی در زمان مأموریت خود در بیروت بیان کرد: مقوله مشهور و معروفی است که «من لم یشکر المخلوق لم یشکر الخالق: کسی که شکرگزار مخلوق نباشد، شکرگزار خالق نیز نیست» باید گفت این گونه شخصیت‌های مهم اگر مورد تجلیل قرار نگیرند، به سختی می‌توان سپاسگزار و شاکر خداوند بود، طبیعی است کسانی که خدمتگزاران علم و جامعه و دانشگاه‌ها هستند، باید دیده شوند و این دیده‌شدن علاوه بر تلاش‌های فردی خود شخصیت‌ها، وظیفه مراکز و نهادهای فعال فرهنگی است.

خامه‌یار ادامه داد: تجلیل رایزنی فرهنگی تنها مربوط به دکتر فرح موسی نبوده است و شخصیت‌های زیادی در زمان مأموریت بنده از سوی این مرکز مورد تجلیل قرار گرفتند، دو سال پیش به مناسبت سالگرد پیروزی انقلاب 22 نفر از جمله فرح موسی را مورد تجلیل قرار دادیم که انعکاس وسیعی داشت.

تجلیل از دکتر فرح موسی در رايزنی فرهنگی كشورمان در لبنان در شهریورماه 1400

از راست: دکتر فرح‌موسی و عباس خامه‌یار

وی گفت: برای جامعه لبنان، دانشگاهیان و عموم مردم وقتی شخصیتی در قامت فرح موسی از سوی کشوری اسلامی مانند ایران فراتر از دین، مذهب و گرایش مورد تجلیل قرار بگیرد، بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد، زمانی که ایشان تجلیل شدند، برای وی غیر قابل تصور بود و منقلب شد و زمانی که از این برنامه مطلع شد اشک از چشمانش جاری شد و این‌که بعد از سال‌ها تلاش علمی و عمد در دیده نشدن، از سوی یک نظام فرهنگی در آن سوی مرزها(ایران)، در حضور خانواده و همکارانش تجلیل شود، اقدامی قابل توجه بود.

رایزن فرهنگی سابق کشورمان در لبنان در پایان تأکید کرد: این اقدام ایکنا در معرفی و شناساندن فرح موسی عین نشر علم و دانش و عین سپاسگزاری از افراد خدوم و دانشمند است و جایگاه رفیع علم در مفاهیم اسلامی و قرآنی را یادآوری می‌کند و خدمت به قلم و نشر علم با تجلیل این گونه شخصیت‌ها کامل‌تر و تمام‌تر خواهد بود.

بنا بر این گزارش در ادامه وبینار فرح موسی سخنرانی و خود را این‌گونه معرفی کرد: در سال 1963 میلادی در شهر «بقاع غربی» در لبنان متولد شدم و شاهد تجاوزهای رژیم صهیونیستی به شهر و سرزمینم بودم، در مدارس مختلف لبنان تحصیل کردم و در مقطع دکترا از دانشگاه لبنان فارغ التحصیل شدم و به درجه پروفسوری در زمینه مطالعات حقوق بشر در اسلام و غرب دست یافتم.

وی افزود: حدود 20 سال است در دانشکده مطالعات اسلامی دانشگاه اسلامی لبنان مشغول فعالیت هستم و بیش از 50 کتاب و مقاله در موضوعات مختلف قرآنی، اسلامی، سیاسی، اجتماعی و حقوقی دارم. رشته تخصصی من فلسفه سیاسی است و از همین زاویه به بحث‌های قرآنی و مطالب مرتبط به کتاب خدا پرداخته‌ام؛ به امید اینکه در آخرت قرآن، اهل بیت(ع) و رسول‌الله و صالحین شفیع من باشند.

رئیس دانشکده مطالعات اسلامی دانشگاه لبنان تصریح کرد: مطالعات قرآنی مهم‌ترین موضوع مورد توجه در نوشته‌ها و تألیفات من بوده است، به این دلیل که جوامع امروز ما به این مطالب نیازمند است، تفسیر موضوعی، مسائل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی از منظر قرآن کریم و تحلیل مفاهیم و اصطلاحات قرآن از دیگر محورهای مورد توجه در تألیفاتم است.

استاد دانشگاه لبنان ادامه داد: هر ساله مطالب و پژوهش‌هایی را درباره قرآن می‌نویسم، زیرا معتقدم حقایق قرآنی و اسلامی از زندگی بشر دور و این دوری منجربه مرگ زندگی معنوی بشر شده است و این چیزی است که در جامعه عربی و اسلامی امروز شاهد آن هستیم و اگر بخواهیم با خدا باشیم و زندگی خدایی را تجربه کنیم باید با قرآن باشیم.

وی گفت: خداوند قرآن کریم، پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) را واسطه میان خود و بشر قرار داد، اگر معارف قرآنی از زندگی انسان دور شود، ما چه چیزی خواهیم داشت، زندگی بدون معارف قرآنی مفهومی ندارد و این معارف، مایه سعادت بشر در دنیا و آخرت است.

از قرآن دور شده‌ایم

فرح موسی بیان کرد: اگر بخواهیم دلیل زنده و روشنی برای این مسئله بیاوریم که از قرآن دور شده‌ایم باید به این حدیث از امام علی(ع) در خطبه 129 نهج‌البلاغه توجه داشته باشیم که می‌فرماید «اضْرِبْ بِطَرْفِكَ حَيْثُ شِئْتَ مِنَ النَّاسِ، فَهَلْ تُبْصِرُ (تنظر)إِلاَّ فَقِيراً يُكَابِدُ فَقْراً، أَوْ غَنِيَّاً بَدَّلَ نِعْمَةَ اللهِ كُفْراً، أَوْ بَخِيلا اتَّخَذَ الْبُخْلَ بِحَقِّ اللهِ وَفْراً، أَوْ مُتَمَرِّداً كَأَنَّ بِأُذُنِهِ عَنْ سَمْعِ الْمَوَاعِظِ وَقْراً!: به هر كجا كه خواهى چشم بگردان و مردم را بنگر، آيا جز درويشى، كه از درويشى‌اش رنج مى‌برد يا توانگرى كه نعمت خدا را كفران مى‌كند يا بخيلى، كه در اداى حق خدا بخل مى‌ورزد تا بر ثروتش بيفزايد، يا متمردى، كه گوشش براى شنيدن اندرزها گران شده است، چيز ديگرى خواهى ديد؟». این حدیث گویای احوال جامعه امروز ماست، بنابراین ما باید به قرآن برگردیم، در حالی که قرآن می‌خوانیم، اما در عمل زندگی قرآنی نداریم و قرآن‌خواندن ما نتیجه مثبتی در زندگیمان ندارد، من در اینجا از خدا می‌خواهم که ما را به راه راست و قرآنی هدایت کند.

این پژوهشگر قرآنی در پاسخ به این سؤال که میزان استقبال جامعه لبنان به ویژه جوانان از تألیفات قرآنی وی چگونه بوده است، گفت: استقبال خوب بوده است و در لبنان علاوه بر تألیفات من هزاران کتب اسلامی نوشته شده و هزاران دانشجو از آن بهره‌مند شده‌اند، ما مراکز پژوهشی قرآنی زیادی در لبنان داریم و پژوهش‌های قرآنی زیادی در این کشور انجام شده است و این پژوهش‌ها در حوزه‌های علمیه، دانشگاه‌ها و در میان عامه مردم توزیع می‌شود.

وی تأکید کرد: هرچند چنین فعالیت‌هایی انجام می‌شود؛ اما به نظر من کافی نیست و ما نیازمند تلاش‌های بیشتری در این زمینه هستیم و لبنان امروز به دلیل شرایط اجتماعی و بحران‌هایی که با آن مواجه است، با کمبودهایی در عرصه فعالیت‌های قرآنی مواجه است.

فرح موسی بیان کرد: در لبنان به صورت متمرکز و خاص در زمینه قرآن، فعالیت آکادمیک انجام نمی‌شود؛ در همه دانشگاه‌ها هم این نوع مطالعات وجود ندارد و تنها برخی دانشگاه‌ها مطالعاتی انجام می‌دهند و این نوع مطالعات بیشتر تکراری، سنتی و تقلیدی است و توجه روشمند، جدید و نوآورانه در مطالعات دیده نمی‌شود، متأسفانه حتی در حوزه‌های علمیه و مراکز علمی جهان اسلام هم می‌بینیم که کمتر مطالعات قرآنی انجام می‌شود.

فناوری‌های نوین را به کار بگیریم

این نویسنده لبنانی ادامه داد: ما نباید شبکه‌های اجتماعی و نقش فناوری‌های نوین در این راستا را نادیده بگیریم؛ بلکه باید فعالیت‌های قرآنی را از طریق رسانه‌های جدید تبلیغ و منتشر کنیم و از این رسانه‌ها بهره ببریم.

استاد دانشگاه لبنان همچنین بیان کرد: البته کمبودها و کوتاهی‌هایی که می‌بینیم فقط مربوط به جامعه لبنان نیست؛ بلکه در دیگر کشورهای جهان اسلام نیز وضعیت همین‌گونه است، ما باید در چنین شرایطی در فعالیت‌هایمان بازنگری داشته باشیم و در زمینه تفسیر قرآن و حدیث تلاش‌هایی داشته باشیم و من از خدا می‌خواهم که از این مرحله عبور کرده و به وضعیت مطلوبی دست یابیم.

فرح موسی، رئیس دانشکده مطالعات اسلامی دانشگاه لبنان

فرح موسی در پاسخ به این سؤال که آیا کسانی که آثار شما را می‌خوانند، دیدگاهشان را به شما منتقل می‌کنند و انتقادی هم نسبت به این آثار دارند؟ گفت: بله طبیعتا همین طور است؛ اما چون نوشته‌های من رویکردی نوین دارد؛ شاید برای برخی قابل پذیرش نیست و حتی می‌بینم که در برخی حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها موضع انتقادی درباره این آثار اتخاذ می‌شود، وقتی یکی از مفسران قرآن برای حل مسئله‌ای نزد من می‌آید و سؤالش را می‌پرسد، من در پاسخ به او می‌گویم که قدما این دیدگاه را دارند ولی شما بهتر است دیدگاه جدیدی داشته باشید، او مقاومت می‌کند و مخالف در پیش‌گرفتن رویکردی جدید است؛ چرا که از ابتدا به ما گفته‌اند هر چه گذشتگان می‌گویند راست و درست است و ما باید از آن‌ها تقلید کنیم، به ویژه در زمینه تفسیر قرآن.

نویسنده کتاب «اضاءات قرآنیة؛ قراءات نقدیة فی مناهج التفسیر» در بخش دیگری از این گفت‌و‌گو به محتوای این کتاب اشاره کرد و گفت: این کتاب حاوی مهم‌ترین تفکرات جدید در زمینه تفسیر قرآن و پژوهش‌های قرآنی است، امیدوارم که اساتید و دانشجویان به این کتاب مراجعه کنند و در آن از هر آنچه که درباره رویکردهای نو در تحقیق و تفسیر قرآن است، آگاه شوند، اما برخی هستند که از این رویکرد نوین می‌ترسند.

رئیس دانشکده مطالعات اسلامی دانشگاه لبنان ادامه داد: یکی از تحقیقات ما در این کتاب درباره مفهوم اهل بیت در قرآن است و اینکه چرا زنان پیامبر(ص) اهل بیت محسوب نمی‌شوند، پاسخ این است که دلیل روشن و قاطعی وجود دارد و آن این است که اهل بیت(ع) همان «اصحاب کساء»(اشاره به حدیث کساء) هستند ولاغیر.

وی درباره دیگر کتاب خود «رؤیة قرآنیة فی السلام العالمی: دیدگاه قرآن درباره صلح جهانی» گفت: در این کتاب تأکید شده است که باید یک بار دیگر دیدگاه قرآن درباره صلح مورد توجه قرار گرفته و در آن تجدیدنظر شود؛ آیه 13 حجرات «يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا: اى مردم ما شما را از مرد و زنى آفريديم و شما را ملت ملت و قبيله قبيله گردانيديم تا با يكديگر شناسايى متقابل حاصل كنيد» که در آن «تعارفوا(همدیگر را بشناسید) منشأ اتحاد و صلح بشریت قرار گرفته، نیز در کتاب اضاءات قرآنیه تبیین و تأکید شده است؛ در حالی که برخی با برداشت نادرست از این آیه از قرآن و بحث ناسخ و منسوخ*، عامل افراط‌گرایی و درگیری میان ملت‌ها هستند.

فرح موسی در پایان یادآور شد: امروز توجه به علوم مادی در لبنان و دیگر مناطق جهان اسلام بیشتر از علوم معنوی و قرآنی است، و «الکسی کارل: Alexis Carre»(زیست شناس فرانسوی و برنده جایزه نوبل فیزیولوژی و پزشکی در سال ۱۹۱۲) در کتاب «انسان؛ موجود ناشناخته» گفته است که می‌ترسم از روزی که علوم مادی و بی جان بر علوم بشری پیشی بگیرد؛ اکنون همین طور شده و علوم انسانی و بشری مرده است.

ناسخ و منسوخ دو اصطلاح در علوم قرآنی و تفسیر است. نسخ به معنای از بین بردن است و از نظر اصطلاح تفسیری، به از میان برداشتن قانون و حکم سابقی که ظاهرا همیشگی بوده گفته می‌شود. نسخ در حقیقت زمانی پیش می‌آید که حکم قبلی با حکم جدیدی جایگزین شود؛ به عنوان مثال، مسلمانان پس از مهاجرت به مدینه، شانزده ماه به سوی بیت‌المقدس نماز خواندند. سپس دستور آمد که رو به کعبه نماز بخوانند. به چنین اتفاقی نسخ می‌گویند.

اجرا و گزارش: زهرا نوکانی