نگهداری آثار ۲۰ حرفه کهن و ۱۰ آیین قدیمی در حرم
رئیس اداره موزه حرم حضرت معصومه(س) از نگهداری آثار بیش از ۲۰ شغل و منصب قدیمی و بیش از ۱۰ آیین و مراسم مذهبی قدیمی ویژه حرم مطهر فاطمی خبر داد.
به گزارش ایکنا به نقل از حوزه، حجت‌الاسلام محمدباقر مشکاتی، رئیس اداره موزه حرم کریمه اهل‌بیت(س) گفت: بر اساس اسناد و اشیای موزه فاطمی «حافظی» از قدیمی‌ترین مشاغل و مناصب فرهنگی این حرم مطهر بوده و قدیمی‌ترین آیین فرهنگی بارگاه فاطمی نیز آیین ختم جمعی قرآن کریم با قدمت هشت قرن است و آثار قرآنی مربوط به آیین جمع‌خوانی قرآن در بارگاه فاطمی در گنجواره آیین‌های قدیمی، برای اولین بار به نمایش درآمده است.
ختم قرآن جمعی با سابقه‌ای 800 ساله
این محقق و پژوهشگر حوزه علمیه قدمت و دیرینگی آیین ختم قرآن جمعی یا جمع خوانی قرآن در بارگاه فاطمی اشاره کردو افزود: این جمع‌خوانی به سبک ساده و سنتی مربوط به دوره ایلخانی یعنی بیش از ۸۰۰ سال سابقه دارد و به سبک جدید و باشکوه مربوط به دهه هفتاد شمسی یعنی بیش از ۳۰ سال است و این پیشینه طولانی و عمیق، پیشگامی، الگودهی و جریان‌سازی اثرگذار قرآنی آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه(س) را در ایران اسلامی و جهان اسلام نشان می‌دهد.
وی ادامه داد: گسترش و بسط آیین‌های قرآنی از شهر مقدس قم به جهان اسلام یکی از دستاورد‌های سفر تاریخی و تمدن ساز کریمه اهل‌بیت(س) از سرزمین وحی به قم مقدس در سال ۲۰۱قمری است که بی‌تردید در بازشناسی هویت دینی و بازآفرینی و احیای تمدن نوین اسلامی ایرانی بسیار موثر و کارساز خواهد بود.
آیین‌های مذهبی با قدمتی هزارساله
رئیس اداره موزه حرم بانوی کرامت گفت: بررسی اسناد و مدارک نوشتاری و کاغذی، ملاحظه اسناد دیداری و عکس‌های قدیمی، مطالعه منابع مکتوب و کتب خطی، به ویژه کنکاش و تحلیل اطلاعات اشیاء و آثار تاریخی و موزه‌ای متناظر و موجود در موزه فاطمی، ما را به بازشناسی سابقه و قدمت هزارساله مراسم و آیین‌های حرم مطهر فاطمی از جمله آیین‌های قرآنی و ختم قرآن جمعی، هدایت می‌کند.
وی تصریح کرد: از این رو می‌توانیم پیشینه آیین «ختم قرآن» و فعالیت‌های قرآنی در حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) را به پای قدمت بنای بارگاه نورانی در مدفن آن حضرت بدانیم، چراکه شواهد و قرائنی نشان می‌دهد که زائران مشتاق از همان ایام رحلت کریمه اهل‌بیت(س) در این مکان مقدس به تلاوت کلام الله مجید به قصد اهدای ثواب تلاوت به آن بانوی طاهره همت داشته‌اند.
نمایش قرآن‌های خطی قرون نخستین اسلام
حجت‌الاسلام مشکاتی عنوان کرد: شیعیان و پیروان قرآن و عترت، مصحف‌های شریف قرآن را وقف این بقعه مبارک می‌کردند تا در فضیلت و پاداش ختم قرآن توسط زائران و مجاوران بارگاه فاطمی سهیم باشند. از این رو وجود قرآن‌های خطی متعلق به قرون نخستین و میانی دوران اسلامی در موزه آستان مقدس فاطمی، حکایت از دیرینگی و سبقه تاریخی آیین «ختم قرآن» در این آشیانه عترت و حرم اهل بیت(ع) دارد.
وی بیان کرد: وجود مجموعه ارزشمند عم جزء‌های خطی متعلق به قرون میانی اسلامی در موزه فاطمی نشان دهنده برگزاری آیین یا مراسم ختم جمعی قرآن در آن دوره‌های تاریخی دارد. عم جزء‌های موجود در گنجینه قرآنی موزه، شامل سی پاره‌ها، شصت پاره‌ها و صد و بیست پاره‌هاست و قدیمی‌ترین عم جزء‌های شناسایی شده در موزه فاطمی متعلق به قرن هفتم هجری قمری و دوره‌های ایلخانی است و ده‌ها مجموعه نفیس از عم‌جزء‌های قرآن متعلق به عهد صفویه و دوره قاجار نیز در موزه نگهداری می‌شود.
فعالیت رسمی خادمان از دوره صفویه
محقق و پژوهشگر حوزه علمیه ادامه داد: با توجه به مطالعات و تألیفاتی که در زمینه پیشینه شناسی حرم مطهر فاطمی از جمله سابقه مشاغل و خدمات فرهنگی و قرآنی این آستان مبارک انجام شده است؛ بدون تردید از اوایل دوران صفویه به طور رسمی و تشکیلاتی خادمانی در منصب یا شغل خاصی به تلاوت جمعی قرآن در حرم مطهر اشتغال داشتند، لذا قدیمی‌ترین سند قرآنی موجود در مرکز اسناد حرم مطهر بانوی کرامت نشان می‌دهد که قرائت قرآن مجید در جایگاه یک «خدمت» یا «منصب قرآنی»، دست کم در بیش از ۴۶۷ سال پیش در این بارگاه ملکوتی معمول بوده است.
منصب«صدرالحفاظی»، از کهن‌ترین مشاغل آستان مقدس قم
وی اظهار کرد: این سند ارزشمند مربوط به زمان شاه طهماسب اول(سال۹۷۲ ق) است که وی طی فرمانی به امیر سلطان احمد؛ متولی وقت آستان مقدس، دستور صادر می‌کند که علاوه بر حافظان و قاریان موجود حرم مطهر، ۶ نفر قاری جدید نیز به آن‌ها افزوده شود بنابراین منصب «صدرالحفاظی» و شغل «حافظی» قرآن، از کهن‌ترین مشاغل آستان مقدس قم بوده است و همواره افرادی در بارگاه بانوی کرامت به این شغل قرآنی مفتخر بوده‌اند؛ بررسی ده‌ها سند ارزشمند موجود، نشان می‌دهد که از اوایل دوره صفویه تا اواخر قاجاریه، از سه نفر تا هفده نفر حافظ و قاری، موظف به قرائت و انجام آیین ختم قرآن و فعالیت‌های قرآنی در حرم مطهر فاطمی می‌شدند؛ احکام و اسنادی زیادی موجود است که به برقراری این نوع خدمت و شغل فرهنگی در دوران حکومت پهلوی نیز دلالت دارد.
حجت‌الاسلام مشکاتی عنوان کرد: خادمان قرآنی اغلب از سلسله سادات رضوی و از حافظان و قاریان قرآن کریم بودند، با عنوان شغلی «حُفاظ» به معنی حافظ و تلاوت‌کننده قرآن و منصب «صدر الحُفاظ» به معنی بزرگ قاریان و حافظان در حرم مطهر، صبح و شام مشغول ختم جمعی قرآن می‌شدند.
وی افزود: این افراد از سوی سلاطین وقت دوره صفویه و متولیان حرم فاطمی منصوب و معرفی می‌شدند تا عهده‌دار برنامه‌های قرآنی و ختم مستمر کلام الله مجید در «دارالحفاظ» واقع در ایوان طلایَ صحن عتیق حرم حضرت فاطمه معصومه(س) باشند.
حجت‌الاسلام مشکاتی مطرح کرد: گونه دیگر از سوابق قرآنی آستان مقدس که نشان دهنده دیرینگی فعالیت‌ها و مشاغل قرآنی حرم مطهر است، در اسناد جمع و خرج مالی آستان در دوره‌های صفویه و قاجاریه متبلور است؛ قدیمی‌ترین سند کاغذی و نوشتاری موجود از این نوع اسناد قرآنی آستان، مربوط به سال ۱۱۳۹ ق یعنی بیش از ۳۰۰ سال قبل است.
وی اظهار کرد: همانطور که گفته شد در دوره قاجار نیز آیین ختم قرآن به صورت جمعی توسط حافظان و قاریان در حرم مطهر فاطمی در طول سال معمول بوده و حُفّاظ قرآن با شرح وظایفِ تلاوت مستمر قرآن در صبحگاهان و شامگاهان زیر نظر صدرالحفاظ به این کار قرآنی می‌پرداختند که اسناد بسیاری از جمله عکس‌های تاریخی و مستند در این رابطه به جای مانده است.
حجت‌الاسلام مشکاتی مطرح کرد: در دوره پهلوی نیز کم و بیش فعالیت‌های قرآنی حرم مطهر ادامه داشت؛ از جمله «مراسم چراغ» عنوان آیینی بود که ظرف یک ساعت خادمان حرم به طور روزانه قبل از برگزاری آیین خطبه خوانی و تعویض کشیک به ختم قرآن جمعی می‌پرداختند.
وی خاطرنشان کرد: پس از انقلاب اسلامی، صد‌ها نوع فعالیت قرآنی از جمله کلاس‌های آموزش قرآن و ده‌ها طرح و برنامه ترویجی و ختم قرآن جمعی توسط خادمان رسمی و افتخاری و زائران به برنامه‌های قرآنی حرم مطهر افزوده شد.
حجت‌الاسلام مشکاتی اظهار کرد: از اوایل دهه هفتاد به موازات برگزاری آموزش‌های قرآنی در حرم فاطمی، آیین ترتیل خوانی یا ختم جمعی قرآن به سبک جدید، ابتدا در مسجد بالاسر و سپس رواق طباطبایی و دارالتلاوه مسجداعظم با حضور خادمان و زائران به شکل باشکوهی شکل گرفت.
وی اضافه کرد: در دوره تولیت آیت‌الله سیدمحمد سعیدی با تأسیس مرکز بزرگ قرآن و حدیث کریمه اهل بیت(س)، آیین بزرگ ترتیل خوانی در اوایل دهه ۹۰ به شکل بسیار باشکوه‌تری در شبستان امام خمینی(ره) حرم برگزار شد و در ماه مبارک رمضان به طور زنده از شبکه‌های استانی و ملی پخش گردید و مورد استقبال فوق العاده جامعه قرآنی و عموم مردم قرار گرفت و از سال‌های بعد همزمان با شبکه‌های پر مخاطب ملی، در شبکه جهانی الکوثر و دیگر رسانه‌ای بین‌المللی به صورت زنده در ماه مبارک رمضان پخش شد.
حجت‌الاسلام مشکاتی عنوان کرد: با استقبال مردمی، ترتیل خوانی قرآن ویژه نوجوانان و خواهران نیز به آیین‌های ختم قرآن این بارگاه نورانی افزوده شد و این فعالیت فاخر و متنوع قرآنی، سرآغاز نهضت بزرگ ترتیل خوانی قرآن در ایران اسلامی به ویژه در آستان‌های مقدس، امام زادگان کشور و نیز در اماکن متبرکه جهان تشیع بود.
وی تصریح کرد: در چیدمان جدید موزه فاطمی که در دوره تعطیلی کرونا با الگوی موزه محتواگرا صورت گرفت؛ در راستای معرفی مشاغل و آیین‌های قدیمی بارگاه فاطمی، اشیاء و آثار موزه‌ای متناظر بررسی و اثرگزینی شده است و بیش از ۲۰ شغل و منصب قدیمی و بیش از ۱۰ آیین و مراسم قدیمی را با آثار تاریخی و موزه‌ای بازشناسی و در گنجینه خدمت و خادمان تالار عترت به نمایش در آمده است و همه اشیای موزه‌ای نمایش یافته در این گنجینه ارزشمند در حرم مطهر فاطمی مورد استفاده زائران و خادمان بارگاه بوده است.
رئیس اداره موزه فاطمی گفت: از قدیمی‌ترین مشاغل و مناصب فرهنگی حرم مطهر فاطمی شغل«حافظی» بوده و قدیمی‌ترین آیین فرهنگی بارگاه فاطمی نیز آیین ختم جمعی قرآن کریم به قدمت ۸۰۰ سال بوده است؛ آثار قرآنی مربوط به آیین جمع خوانی قرآن در بارگاه فاطمی در گنجواره آیین‌های قدیمی، برای اولین بار نمایش درآمده است.
حجت‌الاسلام مشکاتی تصریح کرد: گسترش و بسط آیین‌های قرآنی از شهر مقدس قم به جهان اسلام یکی از دستاورد‌های سفر تاریخی و تمدن ساز کریمه اهل بیت(س) از سرزمین وحی به قم مقدس (به سال ۲۰۱ قمری) است که بی‌تردید در بازشناسی هویت دینی و بازآفرینی و احیای تمدن نوین اسلامی ایرانی بسیار موثر و کارساز خواهد بود.
انتهای پیام
