صبر و تقوا؛ شروط ایمنی و مصونیت از کید و کینه دشمنان

به گزارش ایکنا رهبر معظم انقلاب در قسمتی از بیانات‌‌شان در دیدار کارگزاران و مسئولان نظام (۲۳ فروردین ۱۴۰۱) پس از تشریح دو آفت شیطانی غرور و انفعال، به ویژه برای مسئولان و صاحب‌منصبان با استناد به آیه 120 سوره آل عمران و 197 سوره بقره؛ «صبر» و «تقوا» را به عنوان راهکار مقابله با این آفت‌ها، به ویژه آفت انفعال و مأیوس شدن عنوان کرده و فرمودند: «ما در مقابل این حالت دوّمین آسیب [یعنی] انفعال، دستمان باز است؛ یعنی ما راه مقابله‌ با این انفعال را الحمدلله در نظام جمهوری اسلامی داریم. اوّلاً وعده‌های الهی است، آیات قرآن که وعده‌های تخلّف‌ناپذیر پروردگار است. در سوره‌ مبارکه آل‌عمران بعد از آنکه احساسات دشمن را در مقابل ما و نسبت به ما افشا می‌کند و می‌گوید: اِن تَمسَسکُم حَسَنَةٌ تَسُؤهُم وَ اِن تُصِبکُم سَیِّئَةٌ یَفرَحوا بِها، بعد می‌گوید: وَ اِن تَصبِروا وَ تَتَّقوا لا یَضُرُّکُم کَیدُهُم شَیئًا؛ قرآن راه مقابله با دشمن را به ما نشان می‌دهد: «صبر» و «تقوا». حالا من در مورد تقوا عرض می‌کنم که منظور از آن در یک چنین مواردی چیست. بنابراین ما هم یقین داریم به اینکه وعده قرآن، وعده صادقی است؛ یعنی اندک تردیدی و شکّی در این وجود ندارد. اِن تَصبِروا وَ تَتَّقوا لا یَضُرُّکُم کَیدُهُم شَیئًا؛ یعنی کِید آنها هیچ تأثیری در شما نخواهد گذاشت و شما را عقب نخواهد [راند]؛ این وعده‌ الهی است. اوّلاً صبر در «وَ اِن تَصبِروا وَ تَتَّقوا» یعنی چه؟ صبر، یعنی خسته نشدن... در مقابل دشمن همین جور است؛ صبر یعنی این. از میدان در نرفتن و خارج نشدن، صبر است. تقوا یعنی چه؟ یعنی مراقبت کامل؛ تقوا در همه جا معنایش این است. فَاِنَّ خَیرَ الزّادِ التَّقوىٰ؛ تقوا در هر جا که در قرآن هست، یعنی مراقبت کامل... در یک چنین مواردی که [قرآن] «اِن تَصبِروا وَ تَتَّقوا» میفرماید، یک خصوصیّتی وجود دارد: این تقوا، تقوای در مقابل دشمن است. یعنی مراقب بودن؛ مراقب دشمن، مراقب حرکت او، مراقب حرکت خودتان در مقابل او، مراقب مانور او و تحرّکاتی که دارد، مراقب کاری که از شما صادر میشود که ممکن است حاکی از غفلت شما باشد؛ تقوا یعنی این.»

در این نوشتار به بیان تفاسیر و نکات مربوط به آیه 120 سوره آل عمران می‌پردازیم:

متن آیه: «إِنْ تَمْسَسْكُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَإِنْ تُصِبْكُمْ سَيِّئَةٌ يَفْرَحُوا بِهَا ۖ وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا لَا يَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْئًا ۗ إِنَّ اللَّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطٌ»

ترجمه آیه: «اگر به شما خوشى رسد آنان را بدحال مى‌كند؛ و اگر به شما گزندى رسد بدان شاد مى‌شوند؛ و اگر صبر كنيد و پرهيزگارى نماييد، نيرنگشان هيچ زيانى به شما نمى‌رساند؛ يقيناً خداوند به آنچه مى‌كنند احاطه دارد.»

آیت‌الله مکارم شیرازی پیرامون این آیه در تفسیر نمونه چنین بیان می‌دارد که «در این آیه يكى از نشانه‌هاى كينه و عداوت آنها (کفار) بازگو شده است كه اگر فتح و پيروزى و پيش‌آمد خوبى براى شما رخ دهد، آنها ناراحت مى‌شوند و چنانچه حادثه ناگوارى براى شما رخ دهد خوشحال مى‌شوند اما اگر در برابر كينه توزی‌هاى آنها استقامت كنيد و پرهيزگار و خويشتن‌دار باشيد، آنان نمى‌توانند به وسيله نقشه‌هاى خائنانه خود به شما لطمه‌اى وارد كنند، زيرا خداوند به آنچه مى‌كنيد كاملا احاطه دارد.

بنابر اين از ذيل آيه استفاده مى‌شود كه در امنيت بودن مسلمانان در برابر نقشه‌هاى شوم دشمنان مشروط به استقامت و هوشيارى و داشتن تقوى است و تنها در اين صورت است كه امنيت آنها تضمين گرديده است.

خداوند در اين آيه به مؤمنان هشدار داده است تا دشمنان خود را جزء خاصان خويش قرار ندهند و رازهاى مسلمانان و نيك و بد ايشان را در برابر اين گروه آشكار نسازند، اين اعلام خطر به صورت كلى و عمومى است و بايد در هر زمان و در هر حال مسلمانان به اين هشدار توجه كنند ولى متأسفانه بسيارى از پيروان قرآن از اين هشدار غفلت ورزيده‌اند و در نتيجه گرفتار نابساماني‌هاى فراوان شده‌اند، هم اكنون در اطراف مسلمانان دشمنانى هستند كه خود را به دوستى مى‌زنند و به ظاهر از مسلمانان طرفدارى مى‌كنند، ولى با كارهایى كه از خود نشان مى‌دهند، معلوم مى‌شود كه دروغ مى‌گويند، مسلمانان فريب ظاهر آنها را خورده به آنان اعتماد مى‌كنند، در صورتى كه آنان براى مسلمانان جز پريشانى و بيچارگى و تباهى چيزى نمى‌خواهند و از ريختن خار بر سر راه آنها و به دشوارى افكندن كار آنان كوتاهى ندارند.»

در تفسیر المیزان نیز به این مسئله اشاره شده است که «(مساءت) خلاف مسرت است؛ یعنی بد حالی و ناراحتی. پس آنها هر وقت مصیبتی به شما نازل شود مسرور می‌شوند، ولی اگر بر دشمنی آنها صبر کنید و در برابر دوستی و یاری آنها تقوی به خرج دهید از کید و کینه آنها ایمن خواهید شد و ایمنی را مشروط به صبر و تقوی نموده است و در آخر می‌فرماید: خدا به آنچه می کند احاطه دارد، یعنی همه کیدهای آنها بر علیه شما و دین‌تان را می‌داند.»

در حقیقت این آیه را می‌توان آیه‌ای برای تمییز دادن و شناخت دوست و دشمن از یکدیگر بیان کرد كه آن، توجّه به روحيات و عكس‌العمل ديگران در مواقع كاميابى و يا ناكامى مسلمانان است. در سياست خارجى نيز توجّه به محكوم كردن‌ها، موضع‌گیری‌ها، تأييد و تكذيب‌ها و انواع كمک‌ها و تبليغات، ابزارها و راهکارهای لازم برای مشخص شدن صف دوست و دشمن از یکدیگر است لذا وقتی خداوند در آيات قبل، به مسلمانان سفارش كرد كه دشمنان را نه ياور همراه خود بگيرند و نه دوست خود در ادامه در اين آيه راهکار مؤثر مقابله‌ای خود را ارائه داده و مى‌فرمايد: اين برخورد ممكن است تاوان سختى داشته باشد و آنان عليه شما توطئه كنند، بنابراين شما بايد اهل صبر و تقوا باشيد، تا حيله‌هاى آنان ضربه‌اى به شما نزند.

مرحوم آیت الله طالقانی نیز در تفسیر «پرتوی از قرآن کریم» در خصوص این آیه آورده است که «نیرومندى مسلمانان و قدرت رهبرى آنان چنان است که دشمنان نمى‌توانند خود نیکى و خیرى را به مباشرت از آنان باز دارند و یا ضربه‌اى رسانند، لذا چشم به حوادث دوخته‌اند، اگر چه در تلاش و کید بر مسلمانان نیز هستند همین که خوبى و نیکى و پیشرفتى به مسلمانان روى آرد و تماس یابد آزرده‌خاطر مى‌شوند و همین که بدى‌اى رسد خوشنود و شادمان مى‌گردند. مس حسنه و اصابت سیئه، مقیاس نظر آنان را مى‌رساند که نمى‌توانند براى مؤمنان اندک خوشى، اگر چه مسّ باشد، بنگرند و آرزوى ضربه و اصابت سیئه را دارند.

در برابر اینگونه خشم و کینه‌اى که منشأ نقشه‌ها و حیله‌ها علیه مسلمانان است، چه باید کنند؟ وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا؛ صبر در راه پیشرفت مسلمانان و توحید و خوددارى از ابراز اسرار مسلمانان و اتخاذ بطانه از بیگانگان و صبر از انگیزه‌هاى خشم و کینه و اقدام نابجا و تقویت نیروى اجتماعى گرچه خویشان و دوستان سابق باشند که با چنین جاذبه‌هایى به سوى آنان و آنان را به سوى خود مى‌کشانند و هشیارى و پرواگیرى از کیدها و نقشه‌هاى آنان، که معناى تقوا در این مورد باید همین باشد؛ با داشتن این دو خصلت همراه با ایمانى که سرآمد است، دیگر کیدها و دسائس آنان کارى نمى‌شود: لاٰ یَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئاً

إِنَّ اَللّٰهَ بِمٰا یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ؛ احاطۀ علم و احاطۀ قدرت. احاطه علم به اندازۀ تأثیر کید و اندیشه‌هاى آنان و طریق جلوگیرى از اثر آن. چنان که شما را بدان هدایت کرد؛ وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا. احاطۀ قدرت به نافرجام گذاردن کیدشان و جلوگیرى از به فرجام رسیدن نقشۀ آنان. تعملون نیز قرائت شده که خطاب به مؤمنین است: خداوند به اعمال و نیاتى که منشأ آن اعمال است و به کار بردن فرمان‌هاى او عالم است و اگر ضررى از کید دشمنان به شما رسید از همان جهت است که به فرمان و رهبرى او عمل نکرده‌اید.»

رهبر معظم انقلاب نیز در سخنانی در تبیین این آیه فرمودند: ‌«وَ اِن تَصبِروا وَ تَتَّقوا لا یَضُرُّکُم کَیدُهُم شَیئًا؛ این یک قانون- قانون آفرینش- است. صبر و تقوا موجب می‌شود که همین دشمن عنود، این کپسول زشت کینه و بغضاء، با همه توانایی‌هایی که برای خودش فراهم کرده، هیچ غلطی در مقابل شما نتواند بکند؛ لَا یَضُرُّکُم کَیدُهُم شَیْئًا؛ یعنی هیچ زیانی به شما نمی‌توانند برسانند؛ به شرط چه؟ به شرط صبر و تقوا...صبر یعنی چه؟ صبر یعنی در میدان باقی ماندن، از میدان بیرون نرفتن. بعضی از میدان می‌گریزند؛ بعضی نمی‌گریزند امّا به تدریج از میدان کناره می‌گیرند؛ این خلاف صبر است. صبر یعنی پایداری کردن، در میدان ماندن، استقامت کردن.

صبر یعنی چشم به هدف‌های دور و به افق‌های دور دوختن؛ چشم دوختن به هدف‌های دور. گاهی انسان از یک موفّقیّت نقد خرسند می‌شود، خوشحال می‌شود، گاهی مغرور می‌شود، و خطرناک این است که قانع می‌شود؛ این خطرناک است؛ این موجب می‌شود که انسان در میدان باقی نماند. نه، هدفِ دور را نگاه کنید، قلّه را نگاه کنید؛ ببینید پیام حقیقی انقلاب و نظام اسلامی چیست و ملّت ایران را و امّت اسلامی را و در نهایت جامعه‌ بشری را به سمت چه هدفی می‌خواهد حرکت بدهد؛ به آنجا نگاه کنید. حرکت انقلاب اسلامی یک چنین صبری را لازم دارد.» (بیانات در مراسم دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه امام حسین (ع)، 9 تیر 1397)

در ادامه ایشان در تشریح تقوا بر پایه همین آیه بیان می‌دارند: «تقوا با معنای گسترده‌ خود در این آیه شریفه مورد توجّه قرار گرفته است؛ هم به معنای عامّ تقوا است یعنی مراقبت از خود برای عدم انحراف از جادّه‌ مستقیم شریعت اسلامی - که در بسیاری از جاها به کار رفته است - هم به معنای پرهیز و مراقبت از خود در مقابل دشمن، به قرینه آیات قبل از این آیه که درباره دشمنان است. مراقب باشید؛ در مقابل دشمنید. انسان در میدان جنگ یک ‌جور زندگی می‌کند؛ در هنگامی که جنگ نیست، جور دیگری زندگی می‌کند. انسان در سنگر یک‌ جور می‌نشیند، یک‌ جور استراحت می‌کند، یک‌ جور می‌خوابد؛ در اتاقِ راحتِ داخلِ خانه خود یک‌ جور دیگری می‌خوابد و زندگی می‌کند.

بدانید در مقابل دشمنید؛ این را همه‌ ما باید بدانیم. تقوا به این معنا است: مراقبت از خود در مقابله‌ با دشمن، پرهیز از اعتماد به دشمن -به دشمن اعتماد نکنید- تقوا به این معنا است؛ به معنای مراقبت از حیله و مکر دشمن است؛ نه فقط به او اعتماد نکنید بلکه حتّی ترفند او را هم بفهمید، بدانید چه کار دارد می‌کند، چه حیله‌ای به کار می‌زند؛ آماده باشید، مراقب باشید؛ حیله‌های دشمن هم فقط حیله‌ نظامی نیست. و هم تقوا به معنای رعایت تدبیر [است]؛ پرهیز از کار خلاف قاعده و خلاف عقلانیّت و پرهیز از سستی و سهل‌انگاری؛ این شد معنای آیه‌ شریفه.» (همان دیدار)

با مطالعه و تدبر در این آیه می‌توان چنین نتیجه گرفت که:

ـ حسادت دشمنان به قدرى است كه اگر اندک خيرى به شما برسد، ناراحت مى‌شوند.

ـ راه نفوذ دشمن در مسلمانان، يا ترس و طمع خودمان است و يا بى‌پروايى و بى‌تقوايى ما كه صبر و تقوا، راه چاره آن است.

ـ در مقابله با حسودانى كه از رشد ما ناراحتند، صبر و تقوا چاره‌ساز و كليد پیروزی است.

ـ خداوند با افشاى روحيّات دشمن، به مسلمانان هم روحيّه مى‌دهد و هم بيدار باش.