دلیل ملاصدرا برای اثبات ولایت عالمان دین

به گزارش ایکنا، بیست و ششمین همایش بزرگداشت حکیم ملاصدرا، امروز یکشنبه، اول خردادماه با موضوع «حکمت، حکومت، ولایت» به صورت مجازی برگزار شد.

مهدی بیات مختاری، دانشیار دانشگاه نیشابور در این نشست با موضوع «مبانی هشتگانه ملاصدرا در اثبات ولايت عالمان دين» سخنرانی کرد که خلاصه متن آن را در ادامه می‌خوانید؛

ملاصدرا در کتاب المبدا و المعاد، هشت مقدمه ذکر می‌کند که رابطه بین این مقدمات هشتگانه رابطه منطقی و وثیق است و بین این هشت مقدمه تقدم و تاخر منطقی وجود دارد. پس از ذکر هشت مقدمه به این نتیجه می‌رسد که تدبیر و حکومت در مدینه فاضله از آن عالمان و فقیهانی است که حداقل دارای دوازده ویژگی باشند.

در مقدمه نخست ایشان تصریح می‌کند علت غایی آفرینش انسان و فلسفه بعثت انبیا این است که بشر را به سعادت برین و سعادت ابدی و واقعی برسانند و اصولا رسیدن بشر به سعادت ابدی و حقیقی از رهگذر عبودیت و تقرب به خدا شکل می‌گیرد. بنابراین ایشان کمال انسان را فلسفه بعثت انبیا می‌داند. در مقدمه دوم می‌گوید تنها راه برای اینکه انسان بتواند به لقای الهی برسد معرفت است یعنی انسان از یک جهان‌بینی و یک نظام معرفتی دقیق برخوردار باشد. انسان باید خداباور حقیقی باشد، باید اعتقاد راستین به فرشتگان و مدبرات امر داشته باشد، باید پیامبرباور باشد، باید نظام آخرت را بپذیرد. پس گام دوم، معرفت و ایمان درست به منظومه اعتقادی است. در آیات قرآن هم به این نکته اشاره شده است.

در مقدمه سوم می‌فرماید انسان موجودی اجتماعی است و جز از رهگذر تعاون، همکاری و اجتماع جامعه نمی‌تواند نیازمندی‌هایش را تأمین کند، یعنی امکان زندگی فردی میسر نیست. این جمله را هم فارابی و هم ابن سینا و هم خواجه نصیر تصریح کردند که انسان مدنی بالطبع است. ملاصدرا هم همین جمله را تکرار کرده است. در مقدمه چهارم می‌فرماید حالا که انسان موجودی اجتماعی است و باید جامعه شکل بگیرد، جامعه نیاز به قانون دارد. چون انسان غریزه حب ذات دارد و در صدد جلب منفعت بیشتر است، به گونه طبیعی کشمکش‌های ویرانگر در عرصه زندگی اجتماعی شکل می‌گیرد لذا قانون لازم است که عامل ایجاد عدالت در جامعه باشد و جلوی اجحاف و ستمگری را بگیرد.

تنها قانون نجات‌بخش جامعه، شریعت و دین

در مقدمه پنجم می‌گوید کدام قانون می‌تواند عامل ایجاد عدالت در جامعه باشد و مانع ستمگری و فساد شود و قانونگذار باید چه ویژگی داشته باشد. ملاصدرا تصریح می‌کند تنها قانونی که می‌تواند نیازهای اصیل انسان را تأمین کند، تنها قانون نجات‌بخش جامعه، شریعت و دین است. همین بایدها و نبایدهایی که دین تشریع کرده است از ظلم و نابسامانی در جامعه جلوگیری می‌کند. صدرا معتقد است اگر انسان‌ها به قوانین شرع پایبند باشند نظام جامعه از فروپاشی مصون می‌ماند. در مقدمه ششم می‌گوید حالا که انسان نیاز به قانون دارد و آن قانون هم فقط قانون شرعی و آسمانی است، یک واسطه نیاز داریم که قانون را از خداوند بگیرد و سپس به مردم ابلاغ کند. ملاصدرا تصریح می‌کند ما نیاز به پیامبران داریم که این قوانین حاوی مصالح و مفاسد را بگیرند و ابلاغ کنند لذا انبیا در اعمال حاکمیت تشریعی جانشینان خدا در زمین هستند.

در نکته هفتم می‌گوید پس از پیامبر(ص) به یک واسطه بین ایشان و توده مردم نیاز داریم و آن اولیای حکیم الهی هستند که واسطه بین مردم و رسول الله(ص) هستند و آن ائمه(ع) هستند. لذا تاکید می‌کند ائمه حاملان آموزه‌های وحیانی هستند و ولایت تکوینی و تشریعی و تدبیر امت پس از رسول خدا(ص) به آنها واگذار شده است. این سخن عرشی ملاصدرا ترجمان برخی از آیات قرآن است: «وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا». طبق روایات، مصداق شهدا ائمه(ع) هستند. در آیه دیگری می‌خوانیم: «وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ» طبق روایات، مقصود از مومنین اهل بیت(ع) هستند. در مقدمه هشتم می‌گوید ائمه معصومین(ع) هم واسطه بین نبی و علما هستند. این امامان هستند که آموزه‌های وحیانی را دریافت کردند و به عالمان دین انتقال دادند. در آن حدیثی که از امام نقل شده است همین رهنمود وجود دارد: «اَمَّا الْحَوادِثُ الْواقِعَةُ فَارْجِعوُا فیها اِلی رُواةِ حَدیثِنا».

بعد از این هشت مقدمه، نتیجه‌ای که می‌گیرد این است که ولایت و حکومت از آن عالمان است. عالمان واسطه بین امامان و توده مردم هستند و همه مسئولیت‌هایی که بر دوش امامان بوده بر دوش دین‌شناسان و عالمان نهاده شده است. ملاصدرا مطرح می‌کند کدام عالم حق ولایت و حاکمیت دارد، ایشان می‌گوید عالمانی این اختیار را دارند که قوه عاقله، متخیله و متحرکه آنها به کمال رسیده باشد و سپس تاکید می‌کند آن عالمانی حق ولایت و اعمال حاکمیت دارند که علاوه بر کمالات اولیه، از کمالات ثانویه هم برخوردار باشند. کمالات ثانویه چیست؟ سلامت جسم، خوش‌فهمی، حفظ، فصاحت، حکمت‌دوستی، دوری از شهوات، دارا بودن کرامت نفسانی، زهد، عدالت‌جویی و داشتن عزم راسخ. صدرا تاکید می‌کند عالمان باید در عرصه‌های سه‌گانه اعتقادات، اخلاقیات و احکام این مسائل را از منابع استخراج کنند و به مردم ابلاغ کنند تا علت غایی آفرینش تحقق پیدا کند.