چه کسی می‌تواند عدل‌گستر باشد؟

به گزارش ایکنا، جلسه شرح صحیفه سجادیه، با محوریت دعای بیستم صحیفه سجادیه با سخنان حجت‌الاسلام والمسلمین محمدجواد حاج علی‌اکبری، رئیس شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه، طبق روال هر هفته، شامگاه گذشته در مجموعه فرهنگی سرچشمه برگزار شد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛

«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ حَلِّنِی بِحِلْیةِ الصَّالِحِینَ، وَ أَلْبِسْنِی زِینَةَ الْمُتَّقِینَ، فِی بَسْطِ الْعَدْلِ، وَ کظْمِ الغَیظِ، وَ إِطْفَاءِ النَّائِرَةِ، وَ ضَمِّ أَهْلِ الْفُرْقَةِ، وَ إِصْلَاحِ ذَاتِ الْبَینِ، وَ إِفْشَاءِ الْعَارِفَةِ، وَ سَتْرِ الْعَائِبَةِ، وَ لِینِ الْعَرِیکةِ، وَ خَفْضِ الْجَنَاحِ، وَ حُسْنِ السِّیرَةِ، وَ سُکونِ الرِّیحِ، وَ طِیبِ الْمُخَالَقَةِ، وَ السَّبْقِ إِلَی الْفَضِیلَةِ، وَ إِیثَارِ التَّفَضُّلِ، وَ تَرْک التَّعْییرِ، وَ الْإِفْضَالِ عَلَی غَیرِ الْمُسْتَحِقِّ، وَ الْقَوْلِ بِالْحَقِّ وَ إِنْ عَزَّ، وَ اسْتِقْلَالِ الْخَیرِ وَ إِنْ کثُرَ مِنْ قَوْلِی وَ فِعْلِی، وَ اسْتِکثَارِ الشَّرِّ وَ إِنْ قَلَّ مِنْ قَوْلِی وَ فِعْلِی، وَ أَکمِلْ ذَلِک لِی بِدَوَامِ الطَّاعَةِ، وَ لُزُومِ الْجَمَاعَةِ، وَ رَفْضِ أَهْلِ الْبِدَعِ، وَ مُسْتَعْمِلِ الرَّأْی الْمُخْتَرَع.»

معلوم شد انسانی که جانش به نورانیت تقوا منور شده و به لباس تقوا آراسته شده و به زیور صلاح زینت پیدا کرده است، در زیست اجتماعی که بخش عمده از سرنوشت هر انسانی محسوب می‌شود، وجودش یک وجود پربرکت، فعال، کنشگر، صلاح‌آفرین، صلح‌آفرین، آرامش‌بخش، وحدت‌آفرین و وحدت‌بخش است و می‌تواند در محیط زیست اجتماعی خودش محبت و صفا و نورانیت را منتشر کند. این خصوصیت انسان متقی صالح است. به عبارت دیگر از این بیان امام در این فهرست درمی‌یابید تقوا در منطق اهل بیت(ع) که شارحان قرآن عظیم هستند یک امر صرفا سلبی نیست بلکه کاملا امر ایجابی است. در ضمن ممکن است جلوه‌هایی در بخش سلبی داشته باشد ولی اصل تقوا یک حقیقت پیش‌برنده رشددهنده، کمال‌بخش و سعادت‌آفرین برای انسان مومن است.

عرض کردیم امام از خداوند متعال آراسته شدن به تقوا و مزین شدن به صلاح را در یک فهرستی از رفتارهای متناسب با تقوا و صلاح در مناسبات اجتماعی می‌بیند. اولین ویژگی عبارت بود از گستردن عدالت. بسط عدل کاملا جنبه ایجابی دارد و به معنای حضور اجتماعی فعال برای گستراندن عدالت است. این امر هم اجتماعات کوچک مثل رابطه خانواده را شامل می‌شود و هم اجتماعات عمومی. خیلی فرق می‌کند بسط العدل یک نفر در درون خانواده یا جمع دوستان باشد و کسی که می‌تواند پرچم عدالت را برفراز یک امت برافراشته کند که جایگاه امام مسلمین است. بسط العدل برای او در عرصه امت است. همچنین این امر، از عدالت در گفتار تا رعایت عدالت در انجام حقوق دیگران را شامل می‌شود.

نقش دوستی‌ها و دشمنی‌ها در تولید ظلم

کلا آن چیزی که ریشه عدالت را می‌سوزاند هواپرستی است. هوای نفسانی، ما را از میزان عدل در هر مرتبه‌ای خارج می‌کند و گرفتار تجاوز به حقوق دیگران می‌کند. از حق یک نفر تا حق یک خانواده تا حق یک جمع. قرآن کریم یک معیار را هم به ما یادآوری می‌کند؛ می‌گوید مواظب باشید دوستی‌ها و دشمنی‌ها در مناسبات بین شما و دیگران تولید ظلم نکند: «وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى». بنابراین گسترنده بستر ظلم، هوای نفس است و هوای نفس دو جلوه دارد: دوستی و دشمنی. نباید دوستی و دشمنی ما منجر شود از منطق عدالت خارج شویم.

جلسه گذشته تاکید کردم برای اینکه انسان بتواند بسط العدل بکند باید در درجه اول در شخصیت خودش موفق به اجرای عدالت شده باشد که از آن به عدالت انفسی تعبیر می‌شود. اگر انسان در آن بخش سهم داشته باشد می‌تواند اجرای عدالت را در مناسباتش با دیگران پیاده کند. کسی که بیشترین ظلم را به خودش می‌کند نه تنها نمی‌تواند بسط العدل کند بلکه هر لحظه ممکن است از او ظلم صادر شود.

محبت دست‌مایه هوای نفس

در همین رابطه در آیه 135 سوره نساء می‌خوانیم: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَى أَنْفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ إِنْ يَكُنْ غَنِيًّا أَوْ فَقِيرًا فَاللَّهُ أَوْلَى بِهِمَا فَلَا تَتَّبِعُوا الْهَوَى أَنْ تَعْدِلُوا وَإِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا». بخش اول آیه ناظر به عدالت انفسی است. در ادامه می‌فرماید از هوای نفس تبعیت نکنید. منظور از هوای نفس محبت نسبت به خود و نزدیکان است که این محبت دست‌مایه هوای نفس می‌شود و انسان را از دایره عدالت خارج می‌کند. این آیه کریمه به ما یادآوری می‌کند حواستان باشد خداوند از همه کارهای شما باخبر است و جزئیات کارها و تصمیمات شما در محیط آگاهی و علم الهی است.

در آیه 8 سوره مائده هم می‌خوانیم: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ». در آیه قبل صحبت از محبت به دیگران بود، اینجا صحبت از دشمنی نسبت به دیگران است و آیه می‌فرماید نکند دشمنی دیگران موجب شود از مسیر عدالت نسبت به آنها خارج شوید. بعد تاکید می‌کند عدل نزدیک‌ترین چیز به تقواست یعنی اگر تقوا را نقطه مرکزی قرار دهیم نزدیک‌ترین چیز به آن نقطه مرکزی عدالت است.

در پایان آیه مجددا یادآوری می‌کند که خداوند از آنچه می‌کنید آگاه است. فرق «خبیر» با «علیم» این است که در خبیر، اسم خداوند ناظر به اشراف به جزئیات است یعنی خدا تمام جزئیات کارهای شما را می‌داند. نکته دیگر اینکه در هر دو آیه مومنان به رعایت قسط دعوت می‌شوند و قسط جلوه اجتماعی عدالت است.