سه واکنش معرفتی هنگام اختلاف نظر با دیگران

به گزارش ایکنا، نخستین نشست از سلسله نشست‌های «اختلاف نظر» با موضوع «آشنایی با مفاهیم معرفت‌شناسی اختلاف نظر» با حضور غزاله حجتی، پژوهشگر فلسفه دین، شنبه ۲۱ خرداد در باشگاه اندیشه برگزار شد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛

موضوع معرفت‌شناسی در جامعه ایران قدمت چندانی ندارد، به‌ویژه در بعضی شاخه‌های خاص‌تر که مسائل معرفت‌شناسی است مثل مسئله اختلاف نظر. اینکه به این موضوع توجه شده است می‌تواند نگاه پربرکتی باشد و در ادامه منجر به مطالعات بیشتر شود.

تا حالا فکر کردید چرا باید موضوع اختلاف نظر موضوعی در عالم فلسفه و در حوزه معرفت‌شناسی باشد؟ چرا باید اینقدر به اختلاف نظر توجه شود؟ آیا هر نوع اختلاف نظری، معرفتی است؟ هر نوع اختلاف نظری ارزش دارد محل بحث فلسفی قرار بگیرد؟ ما در زندگی روزانه با هزاران اختلاف نظر مواجهیم، از اختلاف نظرهای خیلی ساده راجع به مزه غذا تا اختلاف نظر درباره مسائل دینی، مسائل اخلاقی یا محیط زیست؛ اینها انواعی از اختلاف نظرهاست. در بحث معرف‌شناسی با کدام یک از اینها کار داریم؟

در بحث‌های جدی‌تری که معرفت‌شناسان در این حوزه انجام دادند ویژگی‌هایی برای اختلاف نظر معرفتی برشمردند که در ادامه بحث به آن اشاره خواهم کرد. من از این توضیح مقدماتی می‌خواهم به این سمت بروم که از مسئله اختلاف نظر صورت‌بندی دقیق‌تری ارائه بدهیم. شما در نظر بگیرید بر اساس مجموعه شواهدی باور می‌آورید که گزاره الف صادق است. شخص دیگری که او را هم‌شأن و همتای معرفتی خودتان می‌دانید در گفت‌وگویی که با شما دارد می‌گوید بر اساس همان مجموعه شواهدی که شما معتقد شدید الف صادق است، من بر اساس همان مجموعه شواهد به این نتیجه رسیدم که الف کاذب است. این صورت‌بندی مسئله اختلاف نظر است. در چنین شرایطی این دو نفر از خود می‌پرسند که باید چه واکنش معرفتی معقولی نشان دهیم.

گاهی اختلاف نظر در شرایط ایزوله رخ می‌دهد یعنی شما در خلوت خودت معتقدی الف صادق است، طرف مقابل هم در این شرایط معتقد است الف کاذب است. در این حالت شما از اختلاف نظر آگاهی نداری ولی وقتی مرحله افشا اتفاق می‌افتد و طرفین از اختلاف نظر آگاه می‌شوند، به لحاظ معرفتی معقول نیست که همچنان معتقد باشند الف صادق است یا کاذب است.

ما در این بحث با این مسئله که چگونه باید عمل کنیم کاری نداریم و درباره اخلاق اختلاف نظر صحبت نمی‌کنیم، ما اینجا با واکنش معرفتی کار داریم.

همتای معرفتی کیست؟

من به همتای معرفتی اشاره کردم. همتای معرفتی کسی است که وزن شواهدش با وزن شواهد من برابر است. فرض کنید بین یک خداباور و یک خداناباور اختلاف است. خداناباور فکر می‌کند که شخص خداباور آرزواندیش و متوهم است که فکر می‌کند خدا وجود دارد. خداباور معتقد است شخص خداناباور از هرگونه فیض الهی بی‌بهره است. چنین فضایی، فضای اختلاف نظر معرفتی نیست چون این دو نفر همدیگر را هم‌وزن نمی‌دانند. نکته بعدی اینکه پرسش اختلاف نظر یک پرسش هنجاری است و یک پرسش توصیفی نیست، یعنی با باید معرفتی سروکار دارد. در واقع می‌خواهد بگوید شما باید چه واکنش معرفتی داشته باشید. منظور از واکنش باوری معقول چیست؟ منظور از واکنش باوری، اظهارنظر شخصی نیست بلکه کاملا جنبه معرفتی و بایدی دارد.

در مورد باور دو تلقی بین معرفت‌شناسان مطرح است؛ تلقی اول تلقی همه یا هیچ است. تلقی دیگر تلقی مدرج دارد. در تلقی همه یا هیچ سه واکنش باوری نسبت به یک شاهد وجود دارد؛ می‌توانیم باورش کنیم، می‌توانیم باورش نکنیم، می‌توانیم داوری را تعلیق کنیم. وقتی معتقد باشیم الف صادق است آن را باور می‌کنیم، وقتی معتقدیم الف صادق نیست باورش نمی‌کنیم، وقتی مطمئن نیستیم صادق است یا کاذب است، باورمان را تعلیق می‌کنیم.

در تلقی مدرج از باور، می‌توان ناظر به یک باور، بی‌نهایت واکنش داشت. مثلا ممکن است یک نفر هفت‌دهم به خدا معتقد باشد، یکی دیگر پنج‌دهم باور داشته باشد. هر دو معتقدند خدا وجود دارد ولی شدت باوری که دارند با هم فرق دارد. به عبارت دیگر، در عین حال که معتقدند خدا وجود دارد نوعی اختلاف نظر بین آنها وجود دارد.

کدام اختلاف نظرها ارزش بحث دارد؟

در ابتدای بحثم گفتم چه نوع اختلاف نظری ارزش بحث فلسفی دارد. یکسری اختلاف نظرها هستند که به آنها موهوم می‌گویند یعنی در اصل اختلاف نظر نیستند مثل وقتی که دو نفر یک واژه را به دو معنای مختلف به کار می‌برند. اینها اختلاف نظرهای موهوم است. در مقابل، اختلاف نظرهای حقیقی آنهایی هستند که چند مولفه دارند؛ یکی مولفه اطلاعات است، مولفه شواهد است، مولفه زمان است، مولفه تمرکز است، مولفه دانش زمینه‌ای است. اینجا یک سوال به ذهنتان می‌رسد و آن اینکه مگر می‌شود این شرایط را فراهم کرد. در پاسخ باید عرض کنم در بحث‌های معرفت‌شناسی برای اینکه دقت بحث را بالا ببرند در فضای ایده‌آل بحث می‌کنند.

سه واکنش نسبت به چالش اختلاف نظر

سوال اصلی این بود در برابر آگاهی از اختلاف نظر چه واکنش معرفتی نشان دهیم. سه واکنش اصلی نسبت به چالش اختلاف نظر قابل تصور است. حالت اول این است که دیگری را همتای معرفتی خودمان بدانیم که در این حالت باید درجه اطمینان به باور را تا حدی پایین بیاوریم که به تعلیق باور نزدیک شویم و از باورمان دست بکشیم. حالت دوم حالتی است که دیگری را همتای خودمان نمی‌دانیم ولی اختلاف نظر به عنوان چالش مطرح شده است. در این حالت اگر دیگری را برتر از خودمان تشخیص دهیم موظفیم باور برتر معرفتی را قبول کنیم ولی اگر دیگری را فروتر معرفتی تشخیص می‌دهیم اصلا محل بحث معرفت‌شناسی اختلاف نظر قرار نمی‌گیرد مثل اینکه یک استاد فیزیک سر تعداد اقمار مشتری با دانش‌آموز ابتدایی اختلاف نظر پیدا کند، که این حالت سوم است.

پس تعلیق باور، پذیرش باور طرف مقابل و حفظ باور خودمان سه موضع معرفتی در برابر اختلاف نظر است.