کارکردهای فنی صنعت تشبیه در صحیفه سجادیه

به گزارش ایکنا از یزد، مجتبی محمدی مزرعه‌شاهی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم و رئیس دانشکده علوم قرآنی میبد، شامگاه یکشنبه، 29 خردادماه در نشست کارکردهای فنی تشبیه در صحیفه سجادیه اظهار کرد: تشبیه از مباحث مهم علم بیان و از عناصر تصوير و ابزار مخیل ساختن کلام است که همواره مورد توجه شاعران و نویسندگان بوده است و از نظر تعریف و انواع مختلف آن با اندک تفاوتی مورد اتفاق علمای علم بیان است یعنی محور تمام تعاریف یکسان بوده اما با الفاظ مختلفی بیان شده است.

وی با اشاره به اینکه صحیفه سجادیه در برگیرنده 54 دعا است که تنها شامل راز و نیاز با خدا و بیان حاجت در پیشگاه وی نیست افزود: این کتاب دریایی بیکران از علوم و معارف اسلامی است که ظریف‌ترین مباحث خداشناسى، هستى‌شناسى، عالم غیب و فرشتگان، رسالت انبیا، جایگاه پیامبر و اهل بیت(ع)، فضایل و رذایل اخلاقى، حالات خاص انسان، شیوه‌هاى شیطان در گمراه ساختن مردم، گرامیداشت اعیاد و یوم الله‌هاى مختلف، مسائل اجتماعى و اقتصادى، اشارات تاریخى و سیره، توجه دادن به مظاهر قدرت پروردگار، یادآورى نعمت‌هاى مختلف خداوند و وظیفه شکر و سپاس و .... مطرح است.

مزرعه‌شاهی افزود: امام سجاد(ع) در بین دعاهای خویش از تشبیهات دقیق، پویا، متناسب و زیبا استفاده کرده است و به این وسیله زمینه انتقال پیام‌های انسانی، فرهنگی، سیاسی و دینی و ... را فراهم آورده است.

استفاده از تشبیه بلیغ 

وی با اشاره به نمونه‌هایی از تشبیه در صحیفه سجادیه گفت: امام سجاد(ع) در دعای دوم به وصف فضایل حضرت محمد(ص) و بیان جایگاه بی‌نظیر ایشان می‌پردازد و از آن جمله به برکت آن حضرت اشاره می‌کند. «اَللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ أَمِينِكَ عَلَى وَحْيِكَ وَ نَجِيبِكَ مِنْ خَلْقِكَ وَ صَفِيِّكَ مِنْ عِبَادِكَ‏ إِمَامِ الرَّحْمَةِ وَ قَائِدِ الْخَيْرِ وَ مِفْتَاحِ الْبَرَكَةِ؛ خدایا! بر محمّد درود فرست، آن وجود مبارکی که امین بر وحی‌ات و گزیدۀ از آفریده‌هایت و انتخاب‌شده از بندگان توست؛ و او پیشوای رحمت و قافله سالار خوبی و کلید برکت است».

وی ادامه داد: امام سجاد(ع)، پیامبر گرامی(ص) را به کلید خیر و برکت تشبیه کردند و در این توصیف از تشبیه بلیغ که بهترین نوع تشبیه است، استفاده کرده‌اند زیرا فقط مشبه و مشبه به ذکر می‌شود و اتحاد بین مشبه و مشبه به وجود دارد و در این نوع از تشبیه، هدف از تشبیه، مبالغه در شدت تشبیه است. 

مزرعه‌شاهی با اشاره به اینکه امام سجاد غالباً از تشبیه بلیغ در جای جای دعاها استفاده کرده‌اند گفت:  امام در دعای چهل و یکم خواستار رحمت و کرامت خداوند است از این رو کرامت را به مکان مناسب برای نشستن تشبیه می‌کند و رحمت خداوند را به آبشخور مانند می‌کند و از خداوند می‌خواهد او را در سرچشمه رحمت خویش وارد سازد. «اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى‌ مُحَمَّدٍ وَ الِهِ، وَ اَفْرِشْنى مِهادَ کَرامَتِکَ، وَ اَوْرِدْنى مَشارِع رَحْمَتِکَ، بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست و بستر کرامت خود را برایم بگستر و در آبشخور سرشار مهرت فروبر». امام در این دعا، از خداوند می‌خواهد که او را وارد بهشت کند و ایشان را از نعمت‌هایش بهره‌مند سازد.

تکرار تعبیر «صلوات بر محمد و آل محمد»

وی ادامه داد: حضرت ابتدا بر محمد و آل او درود می‌فرستد. در میان دعاهای صحیفه سجادیه تعبیر صلوات بر محمد و آل محمد بسیار تکرار شده است. کمتر دعایی است که این عبارت را نداشته باشد. این تعبیر در اول، وسط یا آخر دعاها تکرار شده است و این امر بر زیبایی دعاهای صحیفه و نیز تأثیر مضاعف، آنها افزوده است. در این تصویر از اضافه تشبیهی که از انواع تشبیه بلیغ است، استفاده شده و نشانه همبستگی و ارتباط قوی بین مشبه و مشبه به است و مبالغه و تأکید بیشتری موجود است.

مزرعه‌شاهی افزود: در فراز 6 دعای ششم آمده است: «فَخَلَقَ لَهُمُ اللَّيْلَ لِيَسْكُنُوا فِيهِ مِنْ حَرَكَاتِ التَّعَبِ وَ نَهَضَاتِ النَّصَبِ ، وَ جَعَلَهُ لِبَاساً لِيَلْبَسُوا مِنْ رَاحَتِهِ وَ مَنَامِهِ، شب را بیافرید تا در آن از آمد و شدهای رنج آور و تلاش‌های فرساینده بیاسایند و آن را لباس و  پوششی قرار داد تا از بهر آسودن و خوابیدن بپوشند» در این فراز از لباس به عنوان مشبه به استفاده شده است. شب به لباس مانند گشته که آن را می‌پوشند. هر دو از ویژگی فراگرفتن و پوشاندن برخوردار هستند، یِعنی همانطور که لباس بدن انسان را می‌پوشاند، شب نیز بسیاری از چیزهایی که بشر به مخفی بودنش نیاز و علاقه دارد، می‌پوشاند. دِر این تصویر «اِللَّيْلَِ» مشبه و «لباسا» مشبه به است. این کلام حضرت دارای بینامتنی و تناص قرآنی است و بیانگر آیه شریفه قرآن است آن هنگام که خداوند متعال می‌فرماید: «وَ هُوَ الَّذي جَعَلَ لَکُمُ اللَّيْلَ لِباساً وَ النَّوْمَ سُباتاً وَ جَعَلَ النَّهارَ نُشُوراً؛ و اوست آن که شب را برای ما پوششی و خواب را آرامشی قرار داد و روز را زمان بر انگیختن از خواب گردانید».

مفاهیمی که منشأ قرآنی دارد

این استاد دانشگاه بیان کرد: امام سجاد(ع) تربیت‌یافته مکتب اسلام توانسته است در شرایط سخت آن روزگار مسائل دینی را برای مردم تبیین کند و کلام ایشان نیز همچون کلام پدر بزرگوارشان امام علی(ع) نشئت گرفته از وحی است و بوی قرآن می‌دهد. در این نیایش مفاهیم بسیاری دیده می‌شود که منشأ قرآنی دارد، همین مفاهیم قرآنی باعث زیبایی بیشتر دعا شده است.

وی ادامه داد: امام سجاد(ع) به تناسب اهمیت موضوع و نیاز مفهوم به تقریر و توضیح از تکرر و تعدد صور خیال و از جمله تشبیه استفاده می‌کند و تقاضای عفو و بخشش و طلب عافیت و سلامتی، مغفرت و آمرزش و تقوا مهمترین موضوعاتی هستند که بیشترین تشبیهات را به خود اختصاص داده‌اند.

مزرعه شاهی افزود: مهمترین زوایای هنر امام در استفاده از تشبیه این است که حضرت با نبوغ خاص خود مباحث ذهنی، حکمت و امور مجرد را که از محدوده محسوسات و ملموسات خارج‌اند، با استفاده از تشبیه، لباس حسی می‌پوشاند و مفهوم مورد نظر خود را در دسترس حواس پنجگانه به ویژه بینایی قرار می‌دهد.

عوامل پویایی تشبیهات امام سجاد(ع)

وی ادامه داد: غالباً از ویژگی‌های تصاویر امام سجاد در دعاهای صحیفه این است که برای محسوس و ملموس کردن و عینی کردن هر چه بیشتر مفاهیم انتزاعی و مجرد، از تشبیه آن‌ها به لباس استفاده می‌کند و مایه اغلب تشبیهات از طبیعت و امور محسوس گرفته شده و این امر از مهم ترین عوامل پویایی تشبیهات امام سجاد است.

مزرعه شاهی با اشاره به اینکه غالب تشبیه‌های امام کوتاه بوده و با وجود ایجاز، معنای شگرف و قابل تأمل دارند گفت: یکی دیگر از شاخصه‌های بارز تشبیه‌های امام سجاد بلاغت و فصاحت عبارات ایشان است. عبارات حضرت از هر گونه غموض، تکلف و تصنع به دور است. کلمات ساده و بی تکلف اما معانی پر بار و عمیق هستند.

وی با اشاره به اینکه بیشتر تصاویر تشبیهی به کار رفته، از نوع تشبیه بلیغ است گفت: از دیگر ویژگی‌های تشبیه‌های صحیفه آن است که مشبه به اغلب تشبیه‌ها حسی هستند و جنبه محسوس و مادی آن باعث می‌شود برای خواننده ملموس و قابل درک باشد و نیز مشبه و مشبه‌به اکثر این تشبیه‌ها مفرد است. آنچه از این تصاویر دریافت می‌شود، آن است که سبک امام ادبی و منحصر به خود ایشان است و از تشبیهات ساده و در عین حال ادبی مؤثری برای انتقال پیام و معانی استفاده کرده‌اند.