آیین‌های محرم در استان مازندران

ایام ماه محرم در اکثر نقاط و جای جای  ایران اسلامی آیین‌های خاص و ویژه‌ای برگزار می‌شود، مازندرانی‌ها هم به عنوان عاشقان و محبان سالار شهیدان، حسین ابن علی(ع) آیین‌های ویژه‌ای را در این خطه و سامان برپا می‌کنند.

باتوجه به فرارسیدن ماه محرم مردم مازندران، این دیار علویان که به ولایت‌مداری معروف هستند هم برنامه‌های مختلفی را برای عزاداری در ماه محرم الحرام تدارک می‌بینند و در این ماه به شیوه‌های گوناگون، در سالگرد شهادت سرور و سالار شهیدان اباعبدالله الحسین(ع) و یاران با وفایش به سوگواری می‌نشینند و آیین‌های خاصی را در این ماه خون و قیام با عناوین «آیین علم‌بندان، مجمع‌گذاری، تشت‌گذاری، جوشی‌خوانی، کَرب‌زَنی، نخل‌کشی» و... در نقاط مختلف استان مازندران به اجرا در می‌آورند و با برگزاری این آیین‌ها یاد و خاطره جانفشانی‌ها و فداکاری‌های سالار شهیدن و یاران با وفایش را جهت حفظ و بقای اسلام، در ذهن انسان به تصویر می‌کشاند.

علم بندان

عَلَم‌بَندی، آیینی است که به طور معمول در برخی از مناطق مازندران، چند روز پیش از ماه محرم انجام می‌شود. در این آیین تندیس سَرو عَلَم بر روی آن قرار داده می‌شود و اطرافش با پارچه‌ءهای نذری مشکی و سبز تزئین می‌شود. آیین علم‌بندان، به همراه نوحه‌خوانی و سینه‌زنی برگزار می‌شود و پس از پایان برگزاری این آیین عزاداران حسینی با چای و شربت پذیرایی می‌شوند.

مجمع‌گذاری

آیین مَجمَع‌گُذاری نیز از دیگر آیین‌های محرم در مازندران است که تاریخچه‌اش در شرق استان مازندران به 200 سال پیش می‌رسد. این آیین بیشتر در روستاهای مناطق کوهستانی و ییلاقی مازندران برگزار می‌شود ولی جا افتاده‌ترین شیوه مجمع‌گذاری که در این استان شهرت دارد مربوط به روستای «کوهستان» زادگاه آیت‌الله العظمی شیخ محمد کوهستانی از توابع شهرستان بهشهر است.

کدبانوهای روستائی در آیین مَجمَع‌گُذاری، غذاهای مختلفی برای پذیرایی از عزاداران حسینی در روزهای تاسوعا و عاشورا تدارک می‌بینند، غذاها را داخل سینی بزرگی که مجمع نامیده می‌شود قرار می‌دهند و به حسینیه‌ها و محل عزاداری می‌برند تا از عزاداران پذیرایی کنند. مجمع‌های حاوی غذا، ابتدا در آشپزخانه حسینیه یا مسجد جمع‌آوری می‌شود و پس از عزاداری و اقامه نماز ظهر، هر مجمع جلوی دو الی چهار نفر از عزاداران قرار داده می‌شود تا به صرف غذا بپردازند.

در برخی از روستاهای مازندران مانند روستای بیزِکی جویبار این آیین در تمامی شب‌های ماه محرم و روز تاسوعا و عاشورا برگزار می‌شود.

تشت‌گذاری

آیین تشت‌گذاری نیز از جمله سنت‌هایی است که در میان آذری‌زبانان مقیم استان مازندران رواج دارد. این آیین در آستانه ماه محرم در نقاط مختلفی که آذری زبانان سکونت دارند با برنامه‌ریزی و سوز و گداز خاصی برگزار می‌شود. اگر چه به‌طور کلی سنت تشت‌گذاری آذری‌ها از پیشینه‌ای  600 ساله برخوردار است، اما در مازندران پیشینه‌ای متفاوت در مناطق مختلف دارد به گونه‌ای که در بهشهر  تاریخچه‌اش به حدود یکصد سال و در قائم شهر به حدود نیم قرن می‌رسد.

دیرینگی برگزاری آیین تشت‌گذاری به واقعه کربلا باز می‌گردد، و این دیرینگی زمانی  است که کاروان امام حسین(ع) با کاروان یزید بن معاویه به فرماندهی حربن یزید ریاحی برخورد می‌کند، به دلیل این که لشکر حُر از لشکر امام حسین(ع) تقاضای آب می‌کنند، امام دستور می‌دهند تا در تشت‌های مختلف آب بریزند تا لشکریان و اسب‌هایشان سیراب شوند و آذری‌های مازندران با برگزاری این آیین به یاد وفاداری این امام بزرگوار افتاده و عزاداری حسینی را به طور رسمی چند روز پیش از ماه محرم آغاز می‌کنند.

عَلَم گَردانی

آیین عَلَم‌گَردانی که در روز هفتم ماه محرم برگزار می‌شود، سبقه‌اش به چند صد سال پیش در مازندران بر می‌گردد که با وجود پیشینه زیاد، هنوز از بین نرفته است و هم‌چنان با قوت در نقاط مختلف شهری و روستایی این استان برگزار می‌شود. سنتی‌ترین شیوه علم‌گردانی در سال‌های اخیر در بخش یانه‌سر شهرستان بهشهر، چهاردانگه ساری، هزار جریب نکا و دیگر مناطق ییلاقی و کوهستانی مناطق مرکز مازندران برگزار می‌شود.

در این آیین تعداد زیادی از مردان، جوانان و پیران، با راه‌اندازی دسته‌های سینه‌زنی پشت عَلَم به راه افتاده و معمولاً پیرغلامان و مداحان اشعاری را نظیر «این علم از کیست که بی صاحب است» را زمزمه می‌کنند و همراهان دسته‌ها با صدای بلند این اشعار را تکرار می‌کنند و به درب منازل می‌روند. از جمله موارد مهم در آیین عَلَم‌گردانی، قربانی کردن گوسفند  توسط افرادی حاجت روایی است که از سال گذشته به نیت این علم نذر گوسفند داشته‌اند و اکنون که حاجت روا شده‌اند نذر خود را ادا می‌کنند.

از جمله نذرهای دیگر توسط حاجتمندان به نیت عَلَم، اطعام‌دهی و پذیرایی در منازل و هدیه کردن پول، پوشاک و حتی مواد غذایی و برنج است. علم وقتی به جلوی هر منزلی می‌رسد، با دود کردن اسپند و گلپر مورد استقبال قرار می‌گیرد و برخی از خانواده‌ها با آوردن آب، تندیس سرو علم را شست‌وشو داده و آب آن را در اطراف منزل و داخل اتاق‌ها می‌ریزند و معتقدند که متبرک است و برکت می‌آورد و بلاها را دور می‌کند.

جوشی‌خوانی

آیین جوشی‌خوانی از جمله آیین‌های مناطق روستایی استان مازندران به شمار می‌رود که عمدتاً در روز و شب تاسوعا و عاشورا برگزار می‌شود. عزاداران حسینی در این دو روز به صورت حلقه‌ای گرد هم می‌آیند و مداحان نیز مرثیه‌هایی را با لحن تند که به آن «جوشی» می‌گویند، می‌خوانند و بقیه به سینه‌زنی می‌پردازند.

سینه‌زنی در این آیین روش خاصی دارد، یعنی عزاداران در حالی که به سینه می‌زنند یک پای خود را به سمت جلو و پای دیگر را به عقب می‌برند و سپس پای راست را بلند کرده و همزمان با سینه‌زنی آن را بر زمین می‌زنند.

کَرب زَنی

کَرب زَنی یا کَرپ زَنی از جمله عزاداری اصیل و سنتی مردم مازندران است که با وجود این که در بسیاری از مناطق این استان پهناور، منسوخ شده است، اما هنوز در مسجد گرجی بهشهر، روستاهای بندپی بابل و سادات شهر رامسر با قوت انجام می‌شود.

کَرب، تکه چوبی تراشیده شده است که در کف دست جای می‌گیرد و دارای سطح بیرونی صاف و در پشت آن، بندی قرار دارد که به پشت دست می‌افتد و با ضرب‌های خاصی در کف دو دست به هم نواخته می‌شود و فرد کرپ زن با زدن دو تکه کرپ در دو کف دست خود، کرپ زدن را از زمین آغاز و به سمت آسمان به بالا می‌برد. و اشعار مختلفی نطیر «بر سر شط فرات تشنه برانداختند، دو دست عباس را ز پیکر انداختند» و ... از جمله اشعاری است که در آیین کَرب‌زَنی خوانده می‌شود.

کَرنا زَنی

کَرنا زَنی ویژه عزای امام حسین(ع) بوده و در غرب مازندران و گیلان به ویژه روستاهای رامسر برگزار می‌شود. امروز تعداد اندکی از روستاهای غرب مازندران و شرق گیلان مراسم کرنا‌‌زنی انجام می‌دهند و این آیین رو به فراموشی است. این آیین با آغاز ماه محرم شروع می‌شد و در واقع نوعی وسیله برای اعلام برپایی سینه‌زنی و نوحه‌خوانی برای گرامیداشت شهدای کربلا است و مردم با شنیدن طنین ناله کَرنا در مجلس عزا حضور می‌یابند.

دسته‌های کَرنا چی مشتمل بر دو سر گروه و بین پنج تا هفت نفر کرناچی بودند و گاهی سر کَرنا چی که رهبری کَرناچیان را بر عهده داشت، آهنگی را شروع به نواختن می‌کرد و کَرنا چیان از وی پیروی می‌کردند یا او آهنگی را می‌نواخت و کرناچیان دیگر دم مکمل آن را می‌نواختند.

تعزیه خوانی

اجرای هنر تعزیه‌خوانی یا شبیه‌خوانی یکی از سنت‌ها و شیوه‌های نمایشی است که در ترسیم و بازسازی واقعه کربلا و بیان ابعاد نهضت امام حسین(ع) است که سابقه‌ای دیرینه در استان مازندران دارد.

این آیین از دیرباز در نقاط مختلف شهری و روستایی گرفته از شرق تا غرب و در مرکز استان برپا می‌شد و بیشتر در روستاها انجام می‌پذیرفت و اکنون هم با حضور اهالی فرهنگ و هنر و همکاری و همراهی مسئولان با قوت، در جای جای این استان برگزار است.

یکی از ویژگی‌های آئین تعزیه‌خوانی این است که علاوه بر دهه اول محرم، در سایر روزهای این ماه و دهه اول صفر هم برگزار می‌شود. یکی از معروف‌ترین مراسم تعزیه‌خوانی در استان مازندران در روستای تَلاوُک بخش دودانگه ساری انجام می‌شود که روز یازدهم ماه محرم، اهالی روستا با برپایی این مراسم معنوی و دادن ناهار از مهمانان زیادی پذیرایی می‌کنند.

شهرستان نور و آمل نیز از تکیه‌های مخصوص تعزیه‌خوانی بهرمند هستند و برپایی تعزیه در این تکیه ها صورت می‌پذیرد. 

آیین قوم بنی‌اسد

عزاداری قوم بنی‌اسد یکی از آیین‌هایی است که د شهرستان گلوگاه و شهرستان میاندورود در شرق مازندران و در برخی از شهرهای استان، بعد از شهادت امام حسین(ع) و یارانش برپا می‌شود.

در این مراسم افراد با پوشش‌های خاص بر سر زنان و سینه زنان به خیابان ها و حسینیه می آیند و با ناله و زاری می گویند که برای دفن شهدای کربلا آمده اند و ارادت خود را به اهل بیت(ع) و یارانشان اعلام می‌کنند. این آئین، برگرفته از این واقعه تاریخی است که قوم بنی‌اسد پس از شهادت امام حسین(ع) و یارانشان، خود را به صحرای کربلا رساندند و پیکرهای شهدا را دفن کردند.

محرم در کنار همه عزاداری ها و سیاه پوشیدن و اقامه عزای حسینی، فرصتی مناسب برای صیقل دادن روح و تبلیغ دین و اسلام است تا با بهره مندی از این ماه در تعظیم و بزرگداشت شعائر دینی و فلسفه قیام اباعبدالله الحسین(ع) در طول ماه‌های دیگر موفق عمل کنیم.

آیین صبح طلوع

صبح طلوع، از دیگر آیین‌هایی است که جوانان مازندرانی در شب عاشورا برای عرض ارادت و به سوگ نشستن خود در عزای روز عاشورا اجرا می‌کنند.

پس از پایان آیین شب تاسوعا، تعدادی از جوانان با بیان «مکن ای صبح طلوع» به کوچه‌ها و محلات شهر می‌روند و از صبح می‌خواهند برای فردایی که حسین(ع) شهید می‌شود طلوع نکند. این عزاداران تا صبح در محلات با پای برهنه و پیاده سینه‌زنی کرده و صبح را مهمان متولیان تکایا و مساجد هستند.

نخل كِشی

آیین نخل‌کشی یا نخل‌گردانی، نخل، نوعی تابوت چوبی است كه بر بالای آن حالتی قوسی و محراب مانند دارد و با پارچه‌های سبز رنگ، كه رنگ نمادين ائمه(ع) است و پارچه‌های سياه به عنوان نمادی از عزا بر آن می‌پوشانند. آیین نخل‌گردانی روستای نوا در بخش لاریجان شهرستان آمل از آیین‌های کهنی است که در ایام ماه محرم در روزهای نهم و دهم صورت می‌گیرد.

این نخل که بزرگ‌ترین نخل مازندران است، هر ساله مسافت زیادی را در این روستا به همراه دسته‌های عزادار طی می‌کند. معروف‌ترين مراسم نخل‌كشی در ساری برگزار می‌شود. نخل چهار پايه چوبی دارد و به ارتفاع يك و نيم متر می‌رسد كه در مسجد روستای تيله بن ساری اين نخل وجود دارد. مردم تيله بن همگی از سادات بوده و خود را در عزای جدشان حسين ابن علی(ع) سزوارتر می‌دانند. نظير اين نوع نخل‌ها و نخل‌كشی در برخی از روستاهای استان مازندران مانند روستای اورتشت شهرستان محمودآباد و روستای نوا شهرستان آمل و... و جود دارد.

شام غریبان

آیین شام غریبان در شامگاه عاشورا برگزار می شود و همراه هیات های عزاداری، لشکر یزیدبن معاویه یک نفر یا عده‌ای از نوجوانان را به یاد اسرای کربلا در بند می‌کشند و در جلوی هیئت حرکت داده و افراد در پشت این اسرا با خواندن نوحه و با در دست داشتن شمع‌ها و سینه‌زنی و زنجیرزنی و پخش نذورات به عزاداری می‌پردازند.

به هر حال و با توجه به آداب و رسومی که گفته شد مردم علوی تبار استان مازندران هر ساله در ماه محرم با حضور گسترده در آیین‌های عزاداری سید و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین(ع) به عزاداری می‌پردازند و یاد و خاطره دلاورمردی‌های شهدای کربلا و رشادت‌های شیرزنان واقعه عاشورا را گرامی می‌دارند.