نگاهی به آیین‌های ویژه محرم در شهرستان اردستان
در اردستان که به دارالعارفان ایران شهرت دارد، همه ساله با آغاز ماه محرم و ایام سوگواری امام حسین(ع)، مساجد، تکیه‌ها و حسینیه‌ها به نشان‌های عزاداری مزین می‌شوند و علاوه بر روضهخوانی، سینه‌زنی و اطعام عزاداران، آیین‌هایی همچون تعزیه، شبیه‌خوانی، نخل‌گردانی و چغچغه‌زنی نیز رواج دارد.
محمدرضا صدوقی، کارشناس حوزه تاریخ محلی و میراث فرهنگی، 17 سال است که مسئولیت اداره میراث فرهنگی شهرستان اردستان را بر عهده دارد، هم‌اکنون نیز به تدریس و آموزش در دانشگاه و دبیرستان‌ها مشغول بوده و در حوزه میراثی، اقدامات قابل توجهی در زمینه ثبت ملی و جهانی بناهای منطقه اردستان از خود به یادگار گذاشته است. خبرنگار ایکنا در اصفهان، گفت‌وگویی با موضوع آیین‌های محرم در شهرستان اردستان با وی انجام داده که متن آن را در ادامه می‌خوانید.
ایکنا ـ تاکنون چه فعالیت‌هایی در خصوص میراث ناملموس و فرهنگ عاشورایی انجام داده‌اید؟
در حوزه میراث ناملموس، ثبت گویش اردستانی، ثبت قالی مهاباد و ثبت بازی‌های بومی و محلی در فهرست آثار ملی را در دستور کار داشته‌‌ام که بخشی از آنها انجام شده و بخشی نیز در دست انجام است.
ایکنا ـ چرا به اردستان، لقب دارالعارفان ایران داده‌اند؟
در اردستان، عرفای بسیاری به‌خصوص از عصر ایلخانی و تیموری مانند پیرمرتضی، پیرجمالی، پیرمحمود، پیرصابر، پیرعلی، پیرسلیمان، پیراویس و... مدفون هستند. معروف‌ترین آنها، پیرمرتضی‌علی اردستانی و پیرجمالی نام دارند که صاحب سبک هستند و پیرجمالی، سرسلسله فرقه پیرجمالیه، قبل از دوره صفویه است. بنابراین، به‌دلیل مدفون بودن این عرفا در این منطقه، به اردستان لقب دارالعارفان داده‌اند.
ایکنا ـ در شهرستان اردستان، مردم چگونه به استقبال محرم می‌روند؟ آیا مناسک خاصی برای آغاز این ماه وجود دارد؟
در اردستان، اگر کسی کار خیری دارد و یا چنانچه کسی فوت کرده و قرار است مراسم سوگواری برگزار شود، خانواده‌ها سعی می‌کنند این مراسم را قبل از ماه محرم و صفر انجام دهند تا مردم در این دو ماه به عزاداری خود برسند و در واقع، حرمت عزاداری و سوگواری اباعبدالله الحسین(ع) را نگه می‌دارند. علاوه بر این، مساجد، تکیه‌ها و حسینیه‌های شهرستان با پرچم‌های سیاه و نشان‌های عزاداری دیده می‌شوند و علائم یک شهر شیعه دوازده امامی کاملاً از آن مشخص است.
ایکنا ـ با شروع ایام محرم، چه مراسم آیینی و مذهبی در اردستان برگزار می‌شود؟
در گذشته، مراسم وعظ، خطابه و روضهخوانی در منازل، بسیار مورد تأکید بود، ولی امروزه کمرنگ‌تر شده است. روضهخوانی در اردستان، همواره نقش بسیار مؤثر و پررنگی داشته و در مساجد و تکیه‌ها انجام می‌شده است. از مراسم دیگر می‌توان به سینه‌زنی و اطعام عزاداران اشاره کرد که به‌صورت محله‌ای برگزار می‌شود. مراسم شبیه‌خوانی و پردهخوانی نیز از قدیم رواج داشته که پردهخوانی کم‌کم منسوخ شده، ولی تعزیه و شبیه‌خوانی هنوز هم به‌خصوص در بخش زواره در حسینیه‌های بزرگ و کوچک برگزار می‌شود.
در گذشته، مراسم تعزیه در طول این دو ماه در سطح شهرستان ادامه پیدا می‌کرد و بعد از دهه محرم که در شهرها انجام می‌شد، تعزیه‌خوان‌های محلی به روستاها می‌رفتند، هر چند شب در روستایی می‌ماندند و تا پایان ماه صفر، این مراسم تعزیهخوانی در همه مناطق شهرستان ادامه پیدا می‌کرد. تعزیه‌خوان‌های بسیار نامداری به‌خصوص در منطقه زواره حضور دارند که در منابع و کتب مختلف از آنها نام برده شده است.
ایکنا ـ تولید پارچه کرباس مشکی ویژه محرم، از سنت‌های دیرین شهرستان اردستان به‌شمار می‌رود؛ در این‌باره بیشتر توضیح دهید.
به‌دلیل کشت پنبه که در اردستان به کلوزه‌کاری معروف است، پارچه‌هایی به اسم کرباس تولید می‌شد که از آنها برای دوخت لباس و لباس عزاداری نیز استفاده می‌کردند، ولی امروزه از آنها خبری نیست. پارچه‌های بلندی نیز وجود داشته است که مردم در ایام سوگواری امام حسین(ع)، آنها را به رنگ مشکی آغشته و در مراسم سینه‌زنی استفاده می‌کردند.
ایکنا ـ نخل‌گردانی نیز یکی از مراسم آیینی قدیمی در اردستان محسوب می‌شود. نخل نماد چیست و نخل‌گردانی در چه روزهایی از ماه محرم انجام می‌شود؟
نخل‌گردانی از دیرباز در این منطقه رواج داشته است، هر چند در آیین‌های کهن ایران باستان ریشه دارد و به آیین سوگ سیاوش قبل از اسلام برمی‌گردد، ولی در دوره صفویه برای سوگواری اباعبدالله الحسین(ع) احیا شد. نخل نماد تشییع باشکوه پیکر امام حسین(ع) است که به‌خصوص در دهه اول محرم، هر شب در اردستان انجام می‌شود، ولی در زواره، در روز عاشورا، نخل با اجازه رئیس حسینیه بزرگ حرکت می‌کند و هر شاخه از آن مربوط به خانواده خاصی است که آن خانواده، نخل را بلند می‌کنند و نذوراتی به آن هدیه می‌دهند؛ در واقع، یک نماد شیعی، اسلامی و ایرانی محسوب می‌شود.
ایکنا ـ درباره آیین چغچغه‌زنی یا جغجغه‌زنی توضیح دهید، این مراسم در کدام منطقه اردستان بیشتر انجام می‌شود؟
چغچغه‌زنی در روستای قِهساره یا کِیسار از توابع دهستان برزاوند در بخش مرکزی اردستان انجام می‌شود. در این مراسم، هیئت‌های عزاداری دو قطعه چوب را به‌عنوان نماد عزاداری در ایام محرم و به‌خصوص در روز عاشورا با ریتم خاصی به هم می‌زنند. چغچغه‌زنی مختص این روستاست که شخصاً پیشنهاد ثبت آن را داده‌ام.
ایکنا ـ در شهرها و شهرستان‌هایی که برگزاری مراسم آیینی در آنها قدمت طولانی دارد، معمولاً هر ساله خاندانی به‌صورت موروثی این مراسم را برگزار می‌کند، مثل خاندان هدایتی یا محسنی در کاشان؛ آیا در اردستان هم چنین خاندانی وجود دارد؟
در گذشته در شهرستان اردستان، موقوفات متعددی برای مراسم عزاداری امام حسین(ع) وجود داشته است؛ وقف‌نامه‌های متعددی به‌خصوص از دوره صفوی و قاجار برای امور روضهخوانی، تعزیه و روشنایی مساجد برای مراسم روضهخوانی در نظر گرفته شده که بیشتر از طرف روحانیون و علمای دین بوده و از نام‌خانوادگی آنها نیز مشخص است؛ خانواده‌هایی مانند مؤذنی، بُکایی، امامی، صدوقی و...که اهل علم بودند و مسئولیت برگزاری مراسم عزاداری را به عهده داشتند. مراسم نوحه‌خوانی و مرثیه‌سرایی نیز به شکل سنتی در منطقه ما انجام می‌شد و مردم با دیدن علم سوگواری امام حسین(ع) گریه می‌کردند و بر سر و سینه خود می‌زدند.
ایکنا ـ در کدام محله‌ها یا حسینیه‌های اردستان، مراسم آیینی محرم انجام می‌شود و به این کار، شهره هستند؟
میدان‌های مرکزی محلات در ایام عزاداری به حسینیه تبدیل می‌شد. در ایام سال، میدان، محل دادوستد، ایاب‌وذهاب و دید‌وبازدید مردم بود و در دو ماه محرم و صفر، از آن به‌عنوان محل برگزاری مراسم عزاداری و به‌خصوص تعزیهخوانی استفاده می‌شد. مهم‌ترین میدان‌ها، حسینیه بزرگ زواره، حسینیه کوچک زواره، حسینیه روستای تلک‌آباد، حسینیه محله محال اردستان، حسینیه محله کبودان و حسینیه راه‌میان است.
همچنین در تمام مراکز محلات و روستاها، حسینیه‌های متعددی وجود دارد که معماری آنها به سبک خاصی است، از این قرار که طبقات پایین مخصوص آقایان و طبقات بالا و بام مخصوص بانوان است. این حسینیه‌ها به شکلی طراحی شده که در ایام زمستان، از قسمت‌های سرپوشیده و در ایام تابستان، از قسمت‌های سرباز آنها استفاده می‌شده است. غرفه‌ها متعلق به خاندان نامی و معروف بوده و مردم عادی روی زمین می‌نشستند. هر غرفه‌ای که رجال معروف در آن می‌نشستند، زنان آن خاندان نیز در طبقه بالای همان غرفه مستقر می‌شدند. سایر زنان هم روی بام می‌نشستند و بیشتر به مراسم تعزیهخوانی و شبیه‌خوانی نگاه می‌کردند. در گذشته، چون برق نبود، از چند ماه قبل از محرم، برای تأمین روشنایی، پارچه‌های کهنه را از سطح شهر جمع‌آوری و به روغن کرچک یا روغن چراغ آغشته می‌کردند، سپس در مشعل خاصی که وسط صحن حسینیه آویزان می‌شد، قرار می‌دادند و پارچه‌ها را آتش می‌زدند تا مردم بتوانند شب‌هنگام، مراسم تعزیهخوانی، روضهخوانی یا سینه‌زنی را به وسیله این روشنایی ببینند.
ایکنا ـ قدمت اردستان در برگزاری مراسم آیینی، موقعیت مناسبی برای جذب گردشگر در این ایام محسوب می‌شود. چه راهکارهایی در این خصوص پیش‌بینی شده است یا پیشنهاد می‌شود؟
با توجه به گسترش عصر ارتباطات و وجود پیام‌رسان‌های متعددی مانند اینستاگرام و واتساپ، چنانچه مراسم آیینی محرم در این شبکه‌ها پخش شوند، برای جذب گردشگر مناسب است؛ به‌خصوص مراسمی مثل شبیه‌خوانی و یا حتی بنای حسینیه‌ها و مساجد شهرستان به‌لحاظ قدمت تاریخی، برای جذب گردشگر ظرفیت خوبی دارند، ولی مراکز اقامتی و پذیرایی ما متناسب با مراکز مذهبی نیست و باید تقویت شود تا مردم بتوانند به‌خصوص در این ایام، در چنین فضاهایی حضور یابند و از مراسم عزاداری استفاده کنند.
انتهای پیام
