چه گناهانی موجب نزول بلا و عذاب الهی می‌شوند؟

به گزارش ایکنا، جلسه بازخوانی خطبه 143 نهج‌البلاغه با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا یوسفی، دانشیار دانشکده اقتصاد دانشگاه مفید، روز گذشته، 16 آبان به صورت مجازی برگزار شد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛

این خطبه مربوط به دعایی است که امیرالمومنین(ع) هنگام خشکسالی در کوفه مطرح کردند و قبل از دعا، این خطبه را خواندند. سفارش شده است در زمان خشکسالی، مردم به بیابان بروند و دعا کنند و از نظر دینی اگر نماز باران با شرایطش خوانده شود، اثر دارد.

این خطبه در حقیقت پنج بخش دارد؛ بخش اول به این موضوع می‌پردازد که زمین و آسمان در یک نظام طبیعی در خدمت بشر هستند. بخش دوم به این می‌پردازد که چرا خداوند خشکسالی را برای بشر ایجاد می‌کند. بخش سوم مربوط به این است که هدف از خشکسالی چیست و چرا بشر با خشکسالی مواجه می‌شود. بخش چهارم دعا و استغفار و توبه است. بخش پنجم هم دعایی است که حضرت ذکر می‌کنند.

ابتدا به بخش اول می‌پردازیم. امیرالمومنین می‌فرمایند: «اَلا وَ اِنَّ الاْرْضَ الَّتى تَحْمِلُكُمْ، وَالسَّماءَ الَّتى تُظِلُّكُمْ مُطيعَتانِ لِرَبِّكُمْ، وَ ما اَصْبَحَتا تَجُودانِ لَكُمْ بِبَرَكَتِهِما تَوَجُّعاً لَكُمْ، وَ لا زُلْفَةً اِلَيْكُمْ، وَ لا لِخَيْر تَرْجُوانِهِ مِنْكُمْ، وَلكِنْ اُمِرَتا بِمَنافِعِكُمْ فَاَطاعَتا، وَ اُقيمَتا عَلى حُدُودِ مَصالِحِكُمْ فَقامَتا؛ بدانید زمینی‌ که شما را حمل می‌ کند، و آسمانی‌ که بر سرتان سایه می‌ اندازد فرمانبردار پروردگار شمایند، برکات خود را به شما ارزانی‌ می‌ دارند، نه به خاطردلسوزی‌، و نه برای‌ نزدیکی‌ جستن به شما، و نه برای‌ خیری‌ که از شما توقع دارند، بلکه از جانب حق برای‌ رساندن منافع به شما مأمورند پس خدا را اطاعت کرده اند، و دستور دارند به مصالح شما قیام کنند پس قیام کردند.»

در این قسمت بیان می‌شود نظام طبیعی برای این است که بشر از آن استفاده کند. در بخش دوم حضرت می‌فرمایند گاهی در این نعمت‌رسانی اختلال ایجاد می‌شود. اینها هدفمند است و هدف خداوند تادیب بشر است: «اِنَّ اللّهَ يَبْتَلى عِبادَهُ عِنْدَ الاْعْمالِ السَّيِّئَةِ بِنَقْصِ الثَّمَراتِ، وَ حَبْسِ الْبَرَكاتِ، وَ اِغْلاقِ خَزائِنِ الْخَيْراتِ، لِيَتُوبَ تائِبٌ، وَ يُقْلِعَ مُقْلِعٌ، وَ يَتَذَكَّرَ مُتَذَكِّرٌ، وَ يَزْدَجِرَ مُزْدَجِرٌ؛ خداوند بندگانش را به وقت اعمال بدشان به کمبود میوه‌ها، و بازداشتن برکات، و بستن درِ خیرات آزمایش می‌‌کند، تا توبه‌کننده توبه کند، و گناهکار دل از گناه قطع نماید، و پندگیرنده پند گیرد، و خودداری‌ کننده از گناه خودداری‌ کند.»

در این بخش حضرت مسائلی مطرح می‌کند که برای بشر امروز جای سوال است. از نظر دینی این پدیده‌های طبیعی همانطور که در قسمت اول خطبه حضرت بیان کرده است نشانه‌های خدا هستند و این نشانه‌ها به بشر نفع می‌رساند.

تاثیر گناهان در دنیا و آخرت

از مجموعه ادبیات دینی استفاده می‌شود اعمال ما نه فقط در دنیای ما اثر دارد بلکه در آخرت ما هم اثر دارد، علاوه بر آن بر زندگی خود ما و آیندگان ما هم اثرگذار است. پس رفتارهای ما در دنیا و آخرت و زندگی و آیندگان ما اثر دارد. این چیزی است که از مجموعه ادبیات دینی برمی‌آید و مورد توجه قرار می‌گیرد ولی خیلی‌ها نسبت به این مسئله دچار تردید می‌شوند لذا جا دارد مقداری راجع به آن صحبت شود.

وقتی ما به گناهان بشر نگاه می‌کنیم برخی از این گناهان قابل تحلیل عینی و ملموس هستند و ما می‌توانیم خیلی راحت آن را متوجه شویم. مثلا در گناهان فردی گاهی تصمیماتی می‌گیریم که منجر به عواقب و آسیب‌هایی می‌شود. پس رفتارهای ما روی زندگی‌مان اثرگذار است. همچنین روی نعمت‌هایی که به ما می‌رسد اثرگذار است. در دعای کمیل می‌خوانیم؛ خدایا گناهانی که موجب تغییر نعمت الهی می‌شوند بر من ببخش.

در جامعه نیز برخی گناهان هست که ما می‌توانیم آن را تحلیل کنیم. مثلا اگر در یک جامعه دزدی و اختلاس زیاد شود نتیجه‌اش فقر و نابرابری است. بنابراین اینها برای ما قابل درک است، ولی بشر در طول تاریخ کمتر به این تحلیل‌های اجتماعی توجه داشته و خیلی چیزها را به خدا نسبت می‌داده. مثلا وقتی در بشر کمبودی ایجاد می‌شد سریع به خداوند منتسب می‌کردند. با این که در برخی موارد ما می‌توانیم تحلیل‌های اجتماعی و اقتصادی از مسائل داشته باشیم ولی بر اساس متون دینی برخی از موارد ناشی از عوامل معنوی است. مثلا اگر امکانات خوبی است ناشی از لطف الهی است یا اگر مشکلاتی ایجاد شده ناشی از گناهان مردم است.

تقوای جمعی موجب رحمت الهی است

بر اساس آیات قرآن کریم اگر در جامعه ایمان و تقوای جمعی حاکم باشد خداوند برکات خودش را از آسمان و زمین می‌رساند: «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ؛ و اگر مردم شهرها ايمان آورده و به تقوا گراييده بودند قطعا بركاتى از آسمان و زمين برايشان مى‌گشوديم ولى تكذيب كردند پس به [كيفر] دستاوردشان [گريبان] آنان را گرفتيم». در آیه دیگری می‌خوانیم: «وَأَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُمْ مَاءً غَدَقًا». از این آیات برداشت می‌شود اگر جامعه اصول ایمانی را رعایت کند، آن وقت نعمات به طرف ما سرازیر می‌شود.

یک دسته آیات دیگری هم وجود دارد که می‌گوید اراده خداوند تعلق گرفته یکسری عذاب‌هایی برای بشر باشد به خاطر اینکه دچار گناه شدند: «فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ قَوْلًا غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِجْزًا مِنَ السَّمَاءِ بِمَا كَانُوا يَظْلِمُونَ؛ پس كسانى از آنان كه ستم كردند سخنى را كه به ايشان گفته شده بود به سخن ديگرى تبديل كردند پس به سزاى آنكه ستم مى‌‏ورزيدند عذابى از آسمان بر آنان فرو فرستاديم». پس از آیات قرآنی استفاده می‌شود اگر جامعه‌ای به سمت بی‌اخلاقی برود عذاب الهی شامل حال آنها می‌شود.

اینجا یک سوال مطرح می‌شود؛ اگر بناست در یک نظام اجتماعی گناهان موجب عذاب شود کدام گناهان اینطور هستند؟ آیا هر گناهی مرتکب شویم این اتفاق می‌افتد؟ مثلا اگر مردم نماز نخوانند، روزه نگیرند یا حجاب نداشته باشند این عذاب‌ها نازل می‌شود؟ اگر اینطور باشد غربی‌ها هیچ‌کدام از این احکام را رعایت نمی‌کنند و خیلی از آنها به خدا اعتقاد ندارند ولی ما این عذاب‌ها را نمی‌بینیم. نکته مهم همین‌جاست. وقتی به قرآن و روایات نگاه می‌کنیم می‌فهمیم اینطور نیست که هر گناهی موجب این عذاب‌ها شود. اولا گناهان فردی موجب این عذاب‌ها نمی‌شود. پس گناهانی که به هویت جمعی جامعه برگردد مورد نظر است. نکته دوم میزان شیوع این گناهان است. سومین نکته‌ای که در ارتباط با این گناهان وجود دارد این است که اینها صرفا بر اساس ضوابط شرعی نباشد بلکه بر اساس مبانی عقلانی، انسان متوجه شود این کار، کار بد و خطایی است. مثلا فطرت بشر می‌گوید دروغ‌گویی بد است، شهوترانی بد است. چهارمین نکته‌ای که باید به آن توجه کنیم این است که همه حوادث طبیعی که رخ می‌دهد عذاب الهی نیست بلکه برخی از آنها صرف امور طبیعی است که رخ می‌دهد.

بنابراین وقتی ما راجع به عذاب‌ها صحبت می‌کنیم اولا این عذاب‌ها نتیجه گناهان اجتماعی هستند، ثانیا باید شیوع پیدا کنند، سوم اینکه این خطاها صرفا شرعی نباشند و با عقل و فطرت بشر هم عموم جامعه متوجه خطا بودن آن باشد؛ به طور خلاصه عذاب‌هایی که از نظر تفکر دینی اجتماعی هستند، شایع هستند و با عقل و فطرت می‌شود آنها را درک کرد و فقط منشا دینی ندارند.