وجود 100 هزار نسخه خطی درباره امام علی(ع)

به گزارش ایکنا، مهدی مجتهدی، عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد، 11 بهمن‌ماه در نشست علمی «گونه‌شناسی متون و مطالعات علوی در کتابخانه امیرالمؤمنین(ع) مشهد» با بیان اینکه متون کتابخانه شامل آثار تدوینی و تصحیحی و چاپ شده است، گفت: در حوزه منابعی که درباره امام علی(ع) وجود دارد، عمده آثار تا 200 سال قبل همه خطی بوده‌اند و البته وقتی سخن از نسخ خطی درباره فرمایشات امام علی(ع) مطرح می‌شود، نباید ذهن ما فقط متوجه نهج‌البلاغه بشود.

وی با بیان اینکه این پرسش وجود دارد که چقدر از آثار تألیف‌شده کهن به دست ما رسیده است؟، افزود: آقای متقی از محققان نسخ خطی به آثار خطی درباره امام علی(ع) پرداخته که در سال 81 در قالب کتاب منتشر شد؛ کتابی که 10 هزار نسخه خطی در آن قرار دارد. کتاب دیگر که ویرایش دوم این کتاب است، در قطع رحلی با عنوان معجم آثار مخطوطه منتشر شد که 20 هزار نسخه خطی در آن وجود دارد. چاپ کتاب اول در کتابخانه آیت‌الله مرعشی و دومی در سال 2019 در عتبه عباسیه منتشر شد که کتاب نایابی در ایران است. 

مجتهدی اظهار کرد: در کتابخانه امام علی(ع)، 5 هزار و 875 عنوان اثر یعنی مخطوطات تقسیم‌بندی شده است؛ اصطلاحی در کتابخانه تخصصی امیرالمؤمنین(ع) وجود دارد که شامل آثار مشتمل و مستقل می‌شود. بر این اساس، سه هزار و 338 اثر مستقل و به صورت خاص درباره امام است و بقیه هم بخشی از آن‌ها درباره امام است که خود به دو دسته تقسیم می‌شود.

وی افزود: این دو دسته هم یکی مشتمل بر سایر اهل بیت(ع) است که بیش از دوهزار عنوان در این زمره هستند(ارشاد شیخ مفید نمونه آن است یعنی جلد اول به امام علی(ع) اختصاص دارد) و دیگری مشتمل بر صحابه و خلفاست که معمولا تألیف غیرشیعیان است. 

فقط 20 درصد تراث شیعی به دست ما رسیده است

عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد اظهار کرد: نکته قابل توجه اینکه ما فقط درصدد گردآوری آثار مستقل نیستیم و حتی اگر یک فصل از کتابی درباره علی(ع) باشد، گردآوری و مستندنگاری شده و می‌شود. آنچه به دست ما رسیده است طبق برخی تحقیقات، 20 درصد چیزی است که وجود داشته است یعنی 80 درصد آثار به خصوص آثار شیعی از بین رفته است. جالب اینکه اسامی 30 درصد از این 80 درصد آثار وجود دارد، یعنی مشخص است این کتب درباره اهل بیت و امام علی(ع) و شیعه بوده و از بین رفته است. 

وی اظهار کرد: در بسیاری از موارد کتبی در دست ما است که مفقود بوده است، یعنی تصور می‌کردیم مفقود است ولی در بین کتابخانه‌های شخصی و عمومی در داخل و خارج کشف شده است. از جمله نقض عبدالجلیل قزوینی. الغارات هم همه مطلع بودند که ابوهلال در قرن سوم آن را نوشته ولی فکر می‌کردند مفقود است تا اینکه برخی نسخ آن یافت شد و 5 جلد از آن منتشر شده که اثر ارزشمندی در مورد امام علی(ع) است و آقای آیتی آن را ترجمه کرده است.

کتابی درباره امام علی(ع) در ایتالیا

وی ادامه داد: کتبی هم بودند که ما نمی‌دانستیم اصلا وجود خارجی دارند زیرا در فهارست و کتب دیگر هم نامی از آن‌ها نبود، مانند نزهة الابصار که قبل از نهج‌البلاغه در مورد امام علی(ع) گردآوری شده و در حال حاضر تنها نسخه شناسایی‌شده آن در کتابخانه واتیکان در ایتالیا نگهداری می‌شود که بنده از چند سال قبل پژوهشی را در مورد این کتاب دارم. 

مجتهدی اضافه کرد: در 20 سال اخیر و به خصوص 10 سال اخیر، دسترسی آنلاین به کتابخانه‌ها سبب شده تا برخی کتب شناسایی شوند از جمله اقرار الصحابه که کسی از وجود آن مطلع نبود و وقتی نسخخ خطی آن کشف شد، همه مطلع شدند. از این نوع اکتشافات متون زیاد داریم و نشان می‌دهد ما چقدر راه نرفته داریم.

وی ادامه داد: حاکم نیشابوری کتابی به نام مستدرک دارد که در حوزه حدیث معروف و بی نظیر است و غیرمستقیم بر صحیحین نقد وارد کرده و گفته شروطی که در صحیح مسلم و بخاری آمده، است ناقص است و وی خواسته مدارک آنان را تکمیل کند. از وی اخیراً کتابی چاپ شد با عنوان فضائل السیدة النساء العالمین. چهارمین چاپ این کتاب، چاپ منقحی بود که در قالب نشستی با مصحح عراقی آن گفت‌وگو کردیم. 

وی ادامه داد: همچنین کتاب التوحید کمتر از یک سال است که چاپ شده و نشستی هم برای آن برگزار کردیم. این کتاب در حدود 40 سال قبل از وفات سیدرضی نوشته شده و شرح هشت خطبه توحیدی امام علی(ع) در آن بیان شده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد اضافه کرد: در مطالعه نسخ خطی قرار نیست فقط تصحیح کنیم بلکه 20 درصد باید تصحیح شوند و به مابقی این نسخ رجوع کنیم، از جمله درباره نهج‌البلاغه که طی 14 قرن 500 نسخه خطی نهج‌البلاغه گردآوری شده و حدس می‌زنیم باید سه برابر حد فعلی نسخه داشته باشیم. 

وجود 100 هزار نسخه خطی درباره امام علی(ع)

مجتهدی بیان کرد: صدهزار نسخه خطی در مورد امام علی(ع) براساس اطلاعات فعلی وجود دارد و ممکن است در آینده نسخی کشف و یا برخی نسخ فهرست شوند کما اینکه در کتابخانه آیت‌الله مرعشی آثار ثبت‌نشده داریم.

وی با بیان اینکه عرصه‌های کشف نشده‌ زیادی در این زمینه داریم، به مطالعات دوره معاصر اشاره کرد و گفت: این متون به شکل مقاله، کتاب، فضای مجازی و ... در دسترس است؛ در کتابخانه تخصصی امیرالمؤمنین(ع) مهم‌ترین منبع، کتاب، بعد پایان‌نامه و بعد نشریات است که علاقه‌مندان می‌توانند با مراجعه به نشانی www.imamali.org  از آن استفاده کنند.

تجلیل از اثرآفرینان علوی و فاطمی 

مجتهدی از انجام پروژه اثرآفرینان «علوی و فاطمی» خبر داد و اظهار کرد: مراسمی هم در روز مباهله هر سال در این زمینه برگزار و از نفرات برتر تجلیل می‌کنیم. ما در کتابخانه تلاش داریم که بلافاصله بعد از خرید یک اثر آن را در کتابخانه ثبت کنیم و با فاصله یک یا دو هفته آن را در سایت در دسترس علاقه‌مندان قرار می‌دهیم و اگر کسی اثرآفرینان علوی و فاطمی را می‌شناسد، خوب است به ما معرفی کند؛ ما آمادگی خرید آثار آن‌ها را داریم و به نام خود افراد ثبت می‌کنیم.

عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد بیان کرد: حجم بالایی از آثار ما کپی است و نسخه اصلی نیست. شاید بیش از پنج هزار عنوان کتب، کپی است زیرا اصل آن قابل تهیه نبوده است. از هر کتاب، یک نسخه در کتابخانه است و نسخه مکرر در مخزن کتابخانه قرار می‌گیرد.

معرفی 400 عالم سنی

وی افزود: هم‌اکنون به بیش از 40 زبان در کتابخانه، کتاب داریم مثلاً نهج‌البلاغه به زبان چینی، پرتغالی، ایغوری و ... وجود دارد. کتابی را این کتابخانه در سال 1390 منتشر کرده که در آن بیش از 400 نویسنده اهل سنت معرفی شده‌اند و الان این آمار به هزار نفر رسیده است. بخش نویسندگان اهل سنت هم عمدتاً درباره فضائل امام علی(ع) و البته برخی هم مرتبط با سخنان آن امام(ع) است. 

وی تأکید کرد: بیان فضائل، حوزه وسیعی است و ما با قرآن شروع کردیم و حتی اگر کتابی درباره یک آیه در مورد فضیلت امام(ع) نوشته شده، آورده‌ایم زیرا آیات ولایت، تطهیر، اکمال دین و ... به صورت مستقل به کتاب تبدیل شده‌اند. یک طبقه فقط کتاب در مورد آیه مباهله داریم و بعد وارد احادیثی چون حدیث طیر و ثقلین و .. شده‌ایم. 

حق مطلب درباره علی‌نامه ادا نشده است

مجتهدی گفت: آثار منظوم درباره امیرالمؤمنین(ع) هم به صورت مشتمل و مستقل به عربی و فارسی وجود و دامنه وسیعی هم دارد و حوزه بکری برای تحقیق محققان است. در حوزه ادبیات هم کهن‌ترین منظومه فارسی به نام «علی‌نامه» را داریم که معتقدم خیلی باید روی آن تحقیق شود؛ البته چند مقاله و پایان‌نامه برای آن نوشته شده ولی حق مطلب ادا نشده است.  

مجتهدی با بیان اینکه این نسخه، خطی است و 50 سال بعد از فردوسی سروده شده است، ادامه داد: این منظومه در سال 482 هجری به فارسی توسط ربیع سروده شده که نسخ خطی آن در قرن هفتم موجود است. 

وی افزود: در بخش غدیر کتابخانه هم در رأس آن کتاب غدیر علامه امینی وجود دارد و آثار علمای شیعه و غیرشیعه در این بخش در دسترس است و شروح و اشعار غدیریه و آثار مرتبط با غدیر هم در این قسمت قرار دارد. 

مجتهدی گفت: بخش دیگر کتابخانه هم امامت است. مثلاً آثار مرتبط با علم امام و عصمت به صورت تفکیک بیان شده است و کتب مرتبط با شروح زیارت جامعه کبیره هم در حد بالایی در دسترس است، همچنین 25 عنوان کتاب برای زیارت جامعه داریم.