آشنایی غربی‌ها با شیعه از طریق منابع غربی قرن بیستم

به گزارش ایکنا، محمد جاودان، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 19 بهمن‌ماه در نشست علمی شیعه‌پژوهی غربیان در نیمه نخست قرن بیستم که از سوی این پژوهشگاه در قم برگزار شد، با بیان اینکه در تعبیر شیعه‌پژوهی غربیان نوعی تسامح وجود دارد و تعبیر آشنایی با شیعه تعبیر درست‌تری است، گفت: از آغاز قرن دهم هجری قمری یعنی دوره صفویه ما در مرحله شیعه‌پژوهی سفرنامه‌ای قرار داشتیم و آشنایی غربیان با شیعه در قالب نوشتن سفرنامه بود ولی این فرایند در یک مرحله جدی‌تر شد، به گونه‌ای که برخی از نویسندگان قرن هجدهم را قرن سفرنامه‌ای علمی می‌نامند و سخن درستی است، البته کارهای علمی این دوره محدود بوده است.

وی افزود: به صورت کلی شیعه‌پژوهی غربیان در هند انجام شد که کار تحقیقی زیادی می‌توان بر روی آن انجام داد زیرا ناشناخته مانده است؛ شیعیان در هند حضور داشتند و انگلیسی‌ها هم در آنجا حاکم بودند و اقتضاء داشت که کارهای علمی دقیق‌تری درباره شیعه انجام شود.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: دادگاهی در هند در قرن 19 تشکیل شد و تعدادی از خوجه‌ها به دلیل مسائل مالی یعنی عدم پرداخت عشریه(شبیه خمس شیعه ولی یک دهم است) به دادگاه فراخوانده شدند؛ آقاخان که یکطرف این دعوا بود، وکیل گرفت و خوجه‌ها هم وکلایی برای خودشان گرفتند و همین سبب شد تا وکیل آقاخان محلاتی مطالعات جدی درباره تشیع انجام دهد تا بتواند در پرونده موفق بیرون بیاید.

وی افزود: رئیس دادگاه چند سؤال جدی مطرح کرد و وکلا باید به آن پاسخ می‌دادند؛ اول اینکه چه چیزی شیعه را از سنی‌ها متمایز می‌کند؟ همچنین اسماعیلیه چه باورهایی دارند و متهم ردیف اول یعی آقاخان چه جایگاه و شئونی دارد و خوجه‌ها چه کسانی هستند و ارتباط آنان با متهم ردیف اول چیست؛ همچنین روابط امام یا متهم ردیف اول با جامعه خاص خوجه‌ها چگونه بوده است؟ هوارد وکیل آقاخان مطالعه جدی درباره شیعه می‌کند و منابع او هم منابع غربی است و به سؤالات جواب داد و مجموعه پاسخ‌های وی در 50 صفحه در بمبئی چاپ شد و بعداً به یک کتاب تبدیل شد. بنده وقتی کتاب را دیدم، مقدمات ترجمه آن را فراهم کردیم و در قالب پایان‌نامه سطح سه انجام شد.

جاودان اظهار کرد: در این دادگاه دو رویکرد در معرفی شیعه ارائه می‌شود؛ یکی رویکرد وکیل آقاخان و دیگری وکیل خوجه‌ها؛ سمت مقابل بر این تأکید داشتند که شیعه، مذهبی بدعت‌آمیز است و میراثی برگرفته از غلات است و روی فرقه خطابیه تأکید می‌کند که از جریانات غالی بزرگ در قرن دوم بودند.

وی گفت: البته در منابع تاریخی این بحث وجود دارد که رهبر آن‌ها یعنی خطاب چه تأثیری روی اسماعیل و فرقه اسماعیلیه گذاشته است و حتی فرهاد دفتری که رویکرد همدلانه دارد، به این تأثیرات اشاره کرده است. این وکلا هم در نهایت تشیع را چیزی خارج از اسلام معرفی می‌کنند و معتقدند که خوجه‌ها، سنی هستند و از تشیع اسماعیلی خارج شده‌اند و دلیلی ندارد که عشریه بپردازند.

جاودان افزود: در مقابل، هوارد رویکرد همدلانه با تشیع دارد و شکل‌گیری شیعه را با محوریت امام علی(ع) توضیح می‌دهد؛ سپس انشعابات شیعه را ذکر کرده و به اسماعیلیه و امامیه اثنی عشر اشاره دارد و به شکل‌گیری اسماعیلیه در دوره امام صادق(ع) هم می‌پردازد. او خوجه‌ها را جزء شیعه اسماعیلیه دانسته و جایگاه و نقش و شئون امام و امامت را توضیح می‌دهد و رابطه آقاخان و خوجه‌ها را بیان می‌کند و آن‌ها را به عنوان جریان شیعه اسماعیلی نزاری معرفی کرد و همین سبب شد تا قاضی حکم به پرداخت عشریه بدهد.

آشنایی غربیان با شیعه از طریق منابع غربی

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گفت: هر دو طرف وکالت متکی بر منابع غربی هستند و هیچکدام سراغ منابع اسلامی نرفتند زیرا در اختیار آنان نبود و یا ترجمه نشده بود و سواد لازم را هم نداشتند. البته آثاری هم در این زمینه تولید شده که برخی افراد به بحث تقیه و ازدواج موقت و ... پرداخته‌اند؛ شخصی به نام بارت لمی دایرةالمعارف منابع شرقی را ارائه کرد که مداخل فراوانی داشته است. همچنین کتاب تاریخ حشاشین از آثار تأثیرگذار در غرب است آن هم به دلیل تعبیر حشاشین در مورد اسماعیلیه که یک خاورشناس اتریشی آن را نوشته و بحث تشرف را در نظام دعوت اسماعیلیه مطرح می‌کند.

وی افزود: اسماعیلیه تشیکلاتی‌ترین مذهب در تاریخ محسوب می‌شوند، از آغاز پیدایش آن‌ها 100 سال طول کشید تا از بطون به ظهور بیایند و خودشان را آشکار کنند و در این دوره خودشان را ساخته و تشکیلات ویژه‌ای را از شخص امام تا پایین‌ترین مرتبه‌ای که به اسماعیلیه مشرف می‌شود، دارند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اضافه کرد: کل دنیا را به 12 جزیره تقسیم کرده‌اند و در هر جزیره یک داعی گماشته شده بود که با باب مرتبط بود و باب هم با امام اسماعیلیه و سلسله مراتب ویژه‌ای وجود دارد و این نظام عملیاتی و تشکیلاتی برآیند یک نظام فکری است. شاید کمتر مذهبی را پیدا کنید که بین نظر و عمل اینقدر ارتباط وجود داشته باشد. در این مسلک، نبی اول شخص و بعد بقیه ائمه(ع) با عالم علوی در ارتباط هستند.

جاودان با بیان اینکه در اسماعیلیه الهیاتی صددرصد سلبی داریم افزود: اینها عالم را به دو دسته سفلی و علوی تقسیم می‌کند و رابطه وثیقی میان تشکیلات آنان با اندیشه این گروه وجود دارد.

اولین کتاب علمی غربی درباره شیعه

وی افزود: نکته اصلی این است که گزارش آن دادگاه مبتنی با منابع غربی بود که در نیمه دوم قرن نوزدهم نوشته شد و دادگاه هم در سال 1866 تشکیل شد و معتقدم باید این کتاب(اثر هوارد) را اولین اثری بدانیم که نوعی معرفی علمی از شیعه دارد و مطالب خود را از منابع غربی گرفته‌اند؛ این امر نشان می‌دهد رشد علمی در آثار غربیان در مورد شیعه صورت گرفته است.

جاودان اظهار کرد: از جمله نقاط مثبت این اثر، مقایسه بین شیعه و مسیحیت در برخی موارد است؛ مثلاً محرم و عزاداری را با مسائل مصائب مسیح مقایسه کرده یا عرفان و تصوف را با آموزه‌های عرفانی یهود مقایسه کرده است و در برخی موارد حتی منابع غربی را نقد می‌کند و اقرار دارد که برخی خاورشناسان، رویکرد متعصبانه به تشیع داشته‌اند و سبب شده تا معرفی نادرستی از شیعه داشته باشند. همچنین گفته است که غربیان با تکیه بر منابع اهل سنت به شیعه‌پژوهی پرداخته‌اند و سنی‌ها هم مخالف شیعه هستند لذا نباید به منابع آنان اعتماد زیادی کرد.

آشنایی علمی غرب قبل از گلدزیهر آغاز شد

وی افزود: اینکه برخی گفته‌اند آشنایی غربی‌ها به شکل علمی از گلدزیهر شروع شده، درست نیست و دقیق‌تر آن است که بگوییم از قبل او شروع شده است؛ گلدزیهر متوفای 1920 است و او را سرآغاز اسلام‌شناسی و شیعه‌شناسی علمی می‌نامند و فردی بسیار پرکار بوده است. در 12 سالگی مقاله‌ای را درباره دعا و نماز منتشر کرد و در 20 سالگی دکتری گرفت و به چند زبان تسلط یافت.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی افزود: وی، 13 هزار نامه با هزار و 500 نفر دارد و آثار علمی زیادی تولید کرده است. البته ما نباید هوارد را با گلدزیهر از جهت علمی مقایسه کنیم، ولی واقعیت این است که سخنان هوارد در بخشی قویتر از گلدزیهر است و به همین دلیل می‌توان گفت آشنایی غربیان با شیعه از دوره وی شروع شده است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی افزود: گلدزیهر که فردی یهودی بوده است، در زمینه قرآن و تفسیر و حدیث، کلام، فرق اسلامی، تاریخ اسلام، تصحیح نسخ و ترجمه کار و به علم‌الانساب ورود کرده است و حتی درباره صحیفه سجادیه مقاله دارد.

وی تأکید کرد: کلبرگ هم که یهودی است، گفته است وقتی متون شیعی در غرب یافته نمی‌شد، مطالب گلدزیهر کمک شایانی به فهم اسلام شیعی کرد. البته حوزه اصلی تحقیقات وی، شیعه‌شناسی نبود ولی علاقه فراوانی به آن نشان داد و در 24 سالگی، مقاله‌ای طولانی درباره مناقشات میان شیعه و سنی نوشت.

گزارش؛ عطاالله اسماعیلی