فاصله‌‌ای کمتر از یک نقطه میان تجسس تا تحسس

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان جنوبی، هر انسانی دارای اخلاقی خوب و بد، نقاطی مثبت و منفی و ظاهری سالم و معیوب است. عمل و گفتار زشت عیب‌جویان این‌گونه است که هیچ‌گاه در رابطه با دیگران نقاط خوب، مثبت و سالم ایشان را نمی‌بینند، بلکه درست به‌دنبال آن نقاط بد هستند تا با آگاهی و اشاعه آن، موجب بدنامی صاحب آن و آبروریزی وی شوند.

تجسس؛ یعنی کنکاش و جستجو در احوالات بد و ناشایست افراد و تحسس؛ یعنی تحقیق در مورد کارهای نیک افراد، تجسس در کارهای مردم و کشف اسرار آنها و کنکاش در عیوب مردم در اسلام حرام بوده و مورد نهی قرآن مجید است که خداوند در آیه 12 سوره حجرات می‌‏فرماید: « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضًا أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِیمٌ : ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید، از گمان فراوان بپرهیزید زیرا پاره‌ای از گمان‌ها در حد گناه است و در کارهای پنهانی یکدیگر جست‌وجو مکنید و از یکدیگر غیبت مکنید آیا هیچ یک از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ پس آن را ناخوش خواهید داشت و از خدا بترسید، زیرا خدا توبه‌پذیر و مهربان است».

اما تحسس در اسلام جایز و مورد امر خداوند در قرآن است آنجا که در آیه 87 سوره یوسف می‏‌فرماید: « یَا بَنِیَّ اذْهَبُواْ فَتَحَسَّسُواْ مِن یُوسُفَ وَأَخِیهِ وَلاَ تَیْأَسُواْ مِن رَّوْحِ اللّهِ إِنَّهُ لاَ یَیْأَسُ مِن رَّوْحِ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ؛ ای پسران من ، بروید و یوسف و برادرش را بجویید و از رحمت خدا، مأیوس مشوید، زیرا تنها کافران از رحمت خدا مأیوس می شوند.

سلب آبروی فرد مساوی است با اعدام شخصیت اجتماعی او

تجسس از نظر عقلی، اجتماعی و قانونی ممنوع  و از نظر شرع حرام است. زیر نظر گرفتن پنهانی دیگران و کنکاش و جستجو درباره آنان و افشاگری و پخش‌ کردن عیوب و اسرارشان نوعی تصرف و دخالت در امور دیگران به‌شمار می‌‏رود که از نظر عقلی ممنوع است و از نظر اجتماعی هم تجسس کار ناپسندی است، زیرا زندگی هر فردی بسته به آبرو، حیثیت و شخصیت اجتماعی اوست و هتک حرمت و از بین بردن آبرو و آلوده ساختن شخصیت اجتماعی هر فردی به مثابه اعدام اوست. به بیان دیگر، سلب آبروی فرد به‌وسیله شایعات یا نقل اسرار و عیوب مساوی است با اعدام شخصیت اجتماعی او.

تجسس در روایات

پی‏جویی و کنجکاوی نسبت به اسرار مردم از نظر اسلام حرام است. علاوه بر آیه مذکور روایات بسیاری در این رابطه صادر شده است. در روایتی آمده: «دنبال عیوب مردم نباشید که هر کس این چنین کند خداوند عیوب او را آشکار ساخته و آبرویش را می‌‏ریزد».

حضرت علی(ع) می‌‏فرماید: « پی‏جویی و کنجکاوی نسبت به اسرار و امور پنهانی مردم از بدترین گناهان است».

تجسس حتی برای اجرای امر به معروف و نهی از منکر هم ممنوع است. جلوگیری از وقوع آشکار منکرات یکی از وظایف نظام اسلامی است و در صدر اسلام چه بسا خود حاکمان این امر را انجام می‌دادند.

حاکم اسلامی نه تنها از تفتیش بدون دلیل نهی شده، بلکه بر‌پایه گمان و تردید هم نمی‌تواند به تفحص و تجسس بپردازد. بنا‌بر حدیثی از پیامبر اکرم(ص) این امرموجب فاسد شدن مردم می‌شود.

مستندات فقها در موارد جواز یا وجوب تجسس

فقیهانی که به فقه سیاسی اسلام  پرداخته‌اند، برای جواز یا وجوب تجسس در این موارد، به آیات و احادیث و به‌ویژه به سیره پیامبر اکرم(ص) و حضرت علی(ع) استناد کرده‌اند.

از آنجا که حفظ  نظام جامعه اسلامی در برابر تهدیدات نظامی دشمنان از مهم‌ترین مصالح به‌شمار می‌رود، در جواز و ضرورت تجسس از نقشه‌ها و توانایی‌های بیگانگان تردید نشده است. ادله‌ای مانند آیه دوازدهم سوره حجرات ـ که از تجسس نهی کرده ـ ناظر به روابط مسلمانان با یکدیگر است، به‌علاوه، آیاتی مانند آیه شصت سوره انفال که مؤمنان را به تجهیز نظامی در برابردشمنان خدا فرمان داده ـ خود از بهترین ادله وجوب تجسس است.

تجسس برای گزینش مسئولان حکومتی

گزینش مسئولان و کارگزاران حکومتی نیز نیازمند شناخت دقیق آنان، از نظر تعهد و مسئولیت‌پذیری و تخصص است و به‌دست آوردن این شناخت، به بررسی و تجسس نیاز دارد. در نامه حضرت علی(ع) به مالک اشتر، شرایط انتخاب عاملان و مقامات حکومتی ذکر شده است. حاکم اسلامی برای انجام دادن وظایف خود باید از افکار و آراء و نیازها و درخواست‌ها و شکایت‌های مردم آگاه باشد و این آگاهی مستلزم نوعی تجسس از جانب حاکم نسبت به امور مذکور است. علاوه بر آنکه مصالح نظام اسلامی این‌گونه تجسس را اقتضا می‌کند، احادیث وسیره نبوی و علوی نیز بر آن تأکید دارد.

این گناه بزرگ عیب‌جویان، از یک‌سو به این صورت است که با علم و آگاهی از عیب و گناه دیگران، آن را ‌میان مردم فاش می‌کنند و به این وسیله هم باعث آبروریزی ایشان می‌شوند و هم ترویج‌کننده فساد و فحشاء‌ ‌میان مردم می‌گردند.

اما از سوی دیگر کار زشت عیب‌جویان، به این صورت است که از عیب و نقص و لغزش دیگران آگاهی ندارند، اما سعی و تلاش ایشان این است که در اطراف آن شخص تجسس کنند تا برای آبروریزی، بدنامی و رسوایی او عیب و نقصی را به دست آورند و آن را در میان مردم ترویج نمایند.

هیچ انسانی کامل نیست بلکه می‌تواند با نگاه کردن به عیب‌های دیگران برای تکامل خود گام بردارد نه برای تمسخر دیگران و سرگرمی خود، حال آنکه آنچه از تعالیم اسلام به ما رسیده چیز دیگری است و این تعالیم مدام بر این امر تکیه دارند که نه تنها در کار دیگران تجسس نکنید و دنبال این نباشید که عیوب دیگران را فاش کنید، بلکه عیوب دیگران را بپوشانید و از بدنامی و رسوایی و هتک آبروی آنها جلوگیری کنید.