پرهیز از ایجاد تقابل در نقد/ انتقادات را به فرصت تبدیل کنیم

حسین اخوان‌اقدم، کارشناس قرآنی کشور در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، با بیان اینکه مقوله امر به معروف و نهی از منکر که از آن تعبیر به خیرخواهی نیز می‌شود را می‌توان نمونه‌ای از نقد صحیح و انتقاد درست مطرح کرد، گفت: نقد در دیدگاه شرع و دین مقدس یعنی این که ما نسبت به مطلبی نظری داشته باشیم و آن نظر مبتنی بر خواسته‌های خداوند باشد، بنابر این خود امر به معروف و نهی از منکر که در قرآن کریم بارها به آن اشاره شده است، یک نوع انتقاد از عملکرد و یا عمل نکردن افراد نسبت به موضوعی است.

امر به معروف و نهی از منکر به مثابه نقد خیرخواهانه
وی افزود: در واقع زمانی که افراد جامعه عملی را به نفع اجتماع انجام ندهند و ما آنها را نسبت به انجام دادن آن عمل توصیه کنیم، به نوعی انتقاد سازنده و دلسوزانه انجام داده‌ایم و برعکس این قضیه نیز صادق است؛ یعنی زمانی که افراد جامعه حرکاتی را انجام دهند که مورد قبول عرف و شرع نیست، همه آنها را نسبت به انجام دادن آن حرکات نهی می‌کنند که همین نهی نیز نوعی نقد نسبت به عملکرد است.

توصیه‌های قرآن در مواجه با مردم در حوزه نقد کاربرد دارد
معاون فرهنگ‌سرای قرآن در ادامه به ارزیابی موانع موجود بر سر راه به نقد کشیدن بخش‌های مختلف جامعه پرداخت و تصریح کرد: انتقاد دو طرف منتقد و شخص یا سازمانی که از آن انتقاد می‌شود، دارد؛ قرآن در سطح عام که فضای نقد نیز بخشی از آن است، دو شیوه اخلاقی را در ارتباط با دیگران مطرح کرده است، اول اینکه در مواجهه با مردم جانب نیک رفتاری را رعایت کنیم یعنی «وَقُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْنًا» داشته باشیم، این دستور زمانی بیشتر باید مورد توجه قرار گیرد که تیزی نقد نیز در میان باشد، بنابر این برای اینکه طرف مقابل آزرده نشود باید به نیکی رفتار کرد.
اخوان‌اقدم اظهار کرد: این مسئله حتی برای افرادی که با منتقد زاویه فکری دارند نیز باید رعایت شود، قرآن به حضرت هارون(ع) و حضرت موسی(ع) در سورره مبارکه «طه» دستور می‌دهد که در مواجهه با دشمن قرآن که نسبت به آن ظلم و ستم روا داشته است، مصداق آیه شریفه «فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَّیِّنًا لَّعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشَى» باشند؛ یعنی از موضع خشونت و پرخاش سخن نگوئید، بلکه با گفتار نرم و طیف با او سخن بگوئید شاید متذکر شوند و به فطرتش رجوع کند و از اشتباه خودش برگردد.
داور مسابقات قرآن با تأکید بر اینکه نخستین راه تأثیرپذیری طرف مقابل این است که نرم و نیک سخن بگوئیم، گفت: در جامعه اگر بخواهیم نقد را به درستی انجام دهیم، باید جانب ادب را به طور کامل رعایت کنیم؛ در این خصوص روایت‌های بسیار زیادی نقل شده است که یکی از آنها از امام صادق(ع) نقل شده است که می‌فرمایند؛ «احب اخوانی الی من اهدا الی عیوبی، یعنی دوست داشتنی‌ترین برادران من نزد من کسی است که عیب‌های مرا به من هدیه کند».

نقد هدیه‌ای از سوی منتقد به انتقاد شونده است
وی با تشبیه کردن نقد به عنوان یک هدیه که از جانب منتقد به انتقاد شوند اهدا می‌شود، افزود: باید دقت کنیم و ببینیم هدیه را چگونه اهدا می‌کنند، آیا اهدای هدیه با روشی مودبانه اثرگذار و مورد قبول است یا هدیه‌ای که به دور از تشریفات مقدماتی و ادب باشد؛ مطمئناً هدیه‌ای که همراه با ادب و احترام اهداء شود اثرگذاری بسیار بالایی خواهد داشت و نقد نیز به این صورت خواهد بود.

توجه به شرایط زمانی بازگویی انتقادات
معاون فرهنگ‌سرای قرآن اظهار کرد: ما باید در بازگویی نقص‌ها و عیوب افراد شرایط را کاملاً مورد سنجش قرار دهیم، باید قبل از بازگویی و انتشار انتقاد ارزیابی صورت بگیرد که شرایط مهیا است و باید سنجیده شود که در این شرایط نواقص انتشار یابد اثرگذارتر است یا اینکه به صورت خصوصی انعکاس داده شود بهتر است؟
اخوان‌اقدم با اشاره به اینکه در بازگویی انتقادات باید تلاش کرد تقابل ایجاد نشود، گفت: نباید تلاش برای صورت نگرفتن تقابل را به معنای بازگو نکردن انتقادات تعبیر کرد، به عنوان مثال زمانی ما مطلبی را برای کل جامعه قرآنی در نظر می‌گیرم که چیزی جز خیرخواهی در آن نیست، اما زمانی دیگر منقتد به قصد نابودی و تخریب دست به انتشار مطالبی می‌زند، منظور از ایجاد تقابل نکردن بیشتر به مورد دوم بر می‌گردد.
داور مسابقات قرآن، طرف دوم در جریان نقد را طرف انتقاد شونده عنوان کرد و افزود: کسی که مورد انتقاد قرار می‌گیرد نیز باید با دید باز و روی گشاده پذیرای انتقادها باشد و بهترین تصمیم را اتخاذ کند؛ «فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ...» خداوند در قرآن می‌فرماید که «ای پیامبر بشارت بده به بندگانی که گفتارها را می‌شنوند و بهترین را انتخاب می‌کنند».

نقد دلسوزانه شایسته تقدیر است
وی با بیان اینکه اگر خوب فکر کنیم متوجه خواهیم شد که باید به نقدهای دلسوزانه و سازنده حتی جایزه هم داد، تصریح کرد: شخص یا سازمانی که از آن انتقاد می‌شود باید پس از شنیدن انتقادها آنها را در یک جمع، اتاق فکر و کارگروهی مورد ارزیابی قرار دهد و بعد در مورد آن تصمیم‌گیری کند؛ در واقع انتقاد دلسوزانه به دنبال این است که مشکلات و نارسایی‌ها برطرف شود و در آینده کارهای بهتری صورت بگیرد، ظرفیت‌های نقدپذیری در جامعه باید به حدی بالا برود که انتقادها به تهدید تبدیل نشود، بلکه به فرصتی برای جبران کاستی‌ها تبدیل شود.
معاون فرهنگ‌سرای قرآن در ادامه در مورد کارکرد رسانه‌ها در مورد شیوه‌های انتقاد، اظهار کرد: انعکاس به موقع نظرات، بی‌طرف بودن در همه موضوعات و به حاشیه نبردن انتقادات باید ویژگی‌های رسانه‌ها در بحث انعکاس انتقادات باشد؛ اگر رسانه انتقادات را با حاشیه‌ها همراه نکند می‌تواند توفیقات خوبی را نصیب جامعه کند، ضمن اینکه به بالا بردن ظرفیت‌ها نیز کمک خواهد کرد؛ رسانه‌ها باید سعی کنند مطالبی که در صحت آنها شک وجود دارد را کمتر پوشش دهند.

باید نقدها به فرصت تبدیل شوند
وی در پایان تصریح کرد: امیدوارم ظرفیت جامعه در همه سطوح به حدی برسد که انتقادات را تهدید محسوب نکنیم، بلکه آنها را به فرصت تبدیل کنیم و از آنها استفاده‌های لازم را ببرند؛ زیرا امیر‌المومنین فرموده‌اند که «فرصت‌ها مثل ابر در گذر است، باید از آنها استفاده کرد».