نخل‌گردانی؛ آیینی با قدمت دو قرن در کاشمر
گروه اجتماعی: مراسم خونخواهی امام حسین(ع) همه ساله طبق سنتی ۲۰۰ ساله در عصر روز دوازدهم محرم، در کنار آئین نخل گردانی، توسط روستاییان فدافن شهرستان کاشمر باشکوهی خاص انجام می‌شود.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان رضوی، همه ساله طبق سنتی 200 ساله در عصر روز دوازدهم محرم، مراسم خونخواهی در کنار نخل گردانی، توسط روستاییان فدافن شهرستان کاشمر باشکوهی خاص انجام می‌شود.
بعدازظهر این روز تمامی هیئت‌های عزاداری روستای فدافن باعنوان دسته بنی اسد به سمت کاشمر حرکت می‌کنند و با حرکت در سطح شهر به سمت باغمزار «امامزاده سیدحمزه(ع)» راه می‌افتند؛ در این مراسم آیینهای مختلفی از جمله نخل گردانی به نمایش گذاشته می‌شود و عده‌ای بیل به دست، به نشانه مردان قبیله بنی اسد که جهت دفن پیکرهای مطهر شهدا به کربلا آمده بودند در بین جمعیت دیده می‌شوند.
این مراسم جزئی از میراث فرهنگی کاشمر به حساب می‌آید که حداقل در سطح استان خراسان رضوی کم نظیر است و قابلیت پرداختن به آن در بحث گردشگری مذهبی کاملا وجود دارد، در همین خصوص علی اکبر خلیلی، پژوهشگر بومی منطقه کاشمر در گفت‌و‌گو با ایکنا گفت: تعزیه با نمادهای مختلف، وقایع دینی و مذهبی این ملت را به نمایش می‌گذارد، از جمله این موارد می‌توان به برپایی نخل و حرکت آن با آیین خاصّش اشاره کرد.
پژوهشگر بومی منطقه کاشمر با بیان اینکه برابر اسناد باقی مانده، نخل گردانی در کاشمر حداقل سابقه‌ای 200 ساله دارد و در حال حاضر فقط در روستای فدافن از توابع بخش مرکزی کاشمر شاهد برگزاری این آیین هستیم، عنوان کرد: آبادی‌های بزرگ کاشمر در صد سال اخیر دارای نخل بوده‌اند و شاید یزدی‌ها مهاجر این آیین را به کاشمر آورده باشند، شاید هم از ویژگی‌های حاشیه‌نشینان کویر باشند، اما در خراسان رضوی ظاهرأ فقط در کاشمر و فردوس و شاید گناباد شاهد این آیین باشیم.
وی با بیان اینکه نخل فعلی روستای فدافن از نخل قبلی بسیار کوچکت‌ر است، اظهار کرد: بقایای نخل قدیمی تا همین چند سال قبل موجود بود، هشت سال پیش نخل فدافن تا اولین دور مسابقات آیینهای عاشورایی منعقد در تهران هم رفت و مقام اول را کسب کرد.
خلیلی با اشاره به اینکه خود شهر کاشمر هم حداقل تا 90 سال قبل دارای نخل بزرگ بوده است، افزود: وجود مراسم نخل‌بندی و مراسم مربوط به آن در فدافن کاشمر به حدی سابقه دارد که در فرهنگ مردم کاشمر نیز به صورت ضرب‌المثل در آمده است.
وی با اشاره به اینکه اکثر امور مربوط به این مراسم به صورت موروثی است، افزود: در روستای فدافن، زمانی که دست‌اندرکاران هیأت‌های سینه‌زنی روستا تصمیم به آذین نخل می‌گیرند، این اهالی روستا هستند که از جان و دل ساز و برگ کار را فراهم می‌سازند.
این پژوهشگر بومی منطقه کاشمربه توضیحی در خصوص نخل فدافن پرداخت و ادامه داد: نخل فدافن، شبکه‌ای از چوب‌های به هم متّصل است که شکلی شبیه خانه‌ای متحرک با سقف شیروانی دارد، این مجموعه چوب به هم متصل، وزنی قریب به پنج تن دارد. برای بلند کردن آن به افراد زیادی احتیاج دارد و این سوای افراد پیرامون آن است.
نخل بر دوش 40 مرد قرار می‌گیرد، مردانی که از سر اخلاص متحمل وزن نخل می‌گردند. این جمعیت جلوداری دارند و بر یمین و یسار و عقبه جمعیت هم افرادی معیّن ناظرند، این افراد مستقر در هر سمت، کار خود را از پدر به ارث برده‌اند و سِمَتَش، موروثی است. گاهی اسبی سفید و خون آلود به همراه رکاب داری در پیش جمعیت قرار می‌گیرد، این اسب اشاره به ذوالجناح امام حسین(ع) دارد.
خلیلی در ادامه گفت: در کلیّت این آیین نذر و اعتقادات مردم جایگاه خاصی دارد، مردی اسب را می‌آورد، دیگری شمشیر را و آن دگر رکاب‌دار می‌شود و این همان میراث به ارث رسیده از اجداد است. جمعیت حاضر هم با نخل حرکت می‌کنند، ذکر یا حسین(ع) و بیان مظلومیت او و یارانش در فضا پخش می‌شود، برای نخل چهار سمت ذکر شده، هر سمت، چهار نفر مهار نخل گرفته بر دوش مرد دیگر را برعهده دارند. اینان مسیر حرکت را معین می‌کنند، جمعیت برای این چهار تن مستقر در هر سمت احترام قائلند، اینان بزرگان قوم وراهبران تکیه هستند.
وی اظهار کرد: اهالی فدافن را اعتقاد بر این است که نخل نمادی می باشد از تابوت امام حسین بن علی(ع)، تابوتی که از حجم یک تابوت بیشتر گشته است و به خود شکوه و جلالی خاص گرفته، شکوهی که در آن بیان عظمت و جلالت شخص حسین بن علی(ع) آمده است.
وی تصریح کرد: در قدیم مردی بر فراز نخل می‌رفته و نوحه سر می‌داده، ولی اکنون فقط آوای جمعیت است و به هم خوردن بیل، بیل زن‌ها جاده صاف کن نخل هستند، اگر جوی آبی، گودالی در مسیر باشد، آنان برای سهولت حرکت جمعیت آن را هموار می‌کنند و اگر برآمدگی یا دیواری در پیش روی باشد، آن را از بین می‌برند.
خلیلی افزود: این افراد کارشان موروثی نیست ولی مردم به بیل‌زن‌های سال قبل احترام می‌گذارند و آنان، بیل‌زنان سال دیگر هم می‌شوند، مگر به علتی از قبیل لزوم ادای نذر دیگران جای خود را به دیگران بدهند.
وی گفت: در مسیر حرکت، نخل گاهی با هدایت مهار به دستان، مکرر به دور خود می‌چرخد، منظره ی حاضر، بسیار دیدنی است، دَوَانی از سر عشق و بی قراری و عظمتی از تلالو رنگ‌ها با غلبه سیاهی که نمادی از تعزیه کربلاییان است.
وی عنوان کرد: شباهت نخل به کجاوه هم قابل توجه است و شاید که اشاراتی به اسیران کجاوه‌نشینان باشد، کجاوه‌های قبل از کربلا که بعد از مصیبت به شتران بی زین و یراق تبدیل می‌شده‌اند، شاید آن شباهت به کجاوه، طعنه به دنیاطلبی دنیویان، دنیا خواه باشد. به هر صورت به تعبیر اهالی، مراسم نخل‌برداری اشاراتی به حضور مردم در میان یک واقعه حماسی و مذهبی است.
این پژوهشگر بومی منطقه کاشمر با بیان اینکه مهارگران هر سمت، سوای هدایت کلّیت مراسم، مراقبند که نخل از دوش مردم به زمین نیفتد و به تعبیر اهالی روستا شیوه نگردد، ابراز کرد: فردی در میان نخل زنگی را به دست دارد که صدایش، برای پیرامون نخل، بیان حضور و اخطار است.
وی با اعلام اینکه علت برپایی این مراسم باشکوه در کاشمر به این دلیل است که چون بدن مطهر و مقدس سالار شهیدان کربلا، حضرت امام حسین(ع) را بدون تشییع به خاک سپرده‌اند، شیعیان همه ساله به جبران، رسم نخل گردانی را تکرار می‌کنند و به خاطر این که آن حضرت، بزرگوار است، گفت: تابوتش را بزرگ و حجیم در نظر می‌گیرند؛ حجیم بودن نخل بیانگر عظمت صاحبش است و بزرگی نخل همراه با گفتن یاحسین(ع) در افراد هیجان ایجاد می‌کند.
وی عنوان کرد: تزیین این نخل‌گاهی تا چهار روز طول می‌کشد، اسباب و ادوات و تدارکات مربوطه، بستگی به نذر و نیازهای مردم دارد. برای جایگزین کردن افرادی به جای حاملان نخل، نیروی ذخیره وجود دارد. هر فرد هنگام حمل نخل، باید بر روی شانه‌اش چادر شبی و یا بالشی قرار دهد و حاملان پا برهنه‌اند که این نشانه اخلاص است.
خلیلی با بیان اینکه در مراسم نخل‌برداری، افراد زیر 18 سال را دخالت نمی‌دهند و به هنگام حرکت نخل، زنجیرزنان پیرامون آن زنجیر می‌زنند و همراه با دیگران عزاداری می کنند، گفت: افراد هر هیأتی طی دو دور بر گرد نخل بر سر و سینه می‌زنند و حسن و حسین می‌گویند.
وی اظهار کرد: ترتیب حرکت گروه‌ها به هنگام نخل‌گردانی، در راه رسیدن به مکان اجرای تعزیه به این شکل است که ابتدا گروه اشقیاء که با اسب به تاخت می‌روند، سپس ذوالجناح، اسب سفیدی که آن را با بستن پارچه‌های رنگی و زرین به گردنش، گوی نقره‌ای بر دمش، آیینهای بر پیشانی اش، شمشیر دو سر به شکل کمان بر روی گردنش و زدن سیب‌های سرخ بر دو سر شمشیر تزیین می‌کنند. به هنگام حرکت، دوالجناح را هفت نفر مشایعت می‌کنند.
خلیلی ادامه داد: دو نفر رکاب دار در دو طرف، دو نفر افسارگیر، یک نفر جلودار، یک نفر عقبه‌دار و یک نفر راه بازکن بین جمعیت، این افراد، این پست‌ها را از پدرشان به ارث برده‌اند. در مرحله سوم حرکت اهل بیت(ع) به دنبال ذوالجناح با کاروانی از اشتران با باری از ظروف مسی و سپس حرکت سینه‌زن‌ها که دائما، حسن و حسین می‌گویند، انجام می‌شود.
وی افزود: در مرحله پنجم حرکت عماری که وسیله چوبی و مخروطی شکل است و به وسیله پارچه‌های مخملی پوشانیده شده است. روی مخمل‌ها را آیینه می‌بندند و برنوک عماری دسته گل دیده می‌شود. بعد حرکت کُتَل ها(علم بزرگ) و حرکت گروه بیل‌دار و در پایان حرکت نخل که در مسیر حرکت، دائما از زیر آن و اطرافش، صدای علی علی به گوش می‌رسد.
یادآور می‌شود، این مراسم بسیار باشکوه امروز سوم آبان ماه از روستای فدافن آغاز و با عزاداری و نوحه سرایی در محل آرامگاه مدرس ختم می‌شود.
