انصاف؛ اولین معیار در روابط اجتماعی

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از لرستان، اولین معیار و ملاک در روابط اجتماعی، قانون انصاف است.این قانون در روابط اجتماعی به «قانون طلایی» مشهور است.این قاعده هم شکل مثبت دارد و هم شکل منفی.شکل مثبت‌اش این است که: شخص باید به‌گونه‌ای با دیگران رفتار کند که دوست دارد دیگران در شرایط مشابه با او آن‌گونه رفتار کنند و شکل منفی‌اش این است که آن‌چه را برای خود نمی‎پسندی برای دیگران مپسند.
این قاعده در فرهنگ‎های مختلف جهان رواج دارد و در تمامی ادیان مورد تایید قرار گرفته است و نشان‌دهنده آن است که انصاف به‌طور فطری و ذاتی در طبیعت انسان و نظام درونی اخلاقی بشر وجود دارد.
امام علی(ع) در فراز بیست و سوم از نامه خود به فرزندش امام حسن‌مجتبی(ع) فرموده است: «پسرم، خود را در معیار قضاوت بین خود و دیگران قرار بده، پس آن‌چه را که برای خود دوست می‎داری برای دیگران دوست دار و آن‌چه را که برای خود نمی‎پسندی بر دیگران مپسند ظلم و ستم مکن چنان‌که دوست نداری بر تو ستم رود، نیکی کن همان‌طور که دوست می‎داری به تو نیکی کنند؛ و آن‌چه از دیگران زشت می‎داری برای خود زشت بدان و از مردم برای خود آن‌را بپسند که از خود می‎پسندی در حق آنان، آن‌چه خوش نداری شنیدن آن‌را مگو و آن‌چه را نمی‎دانی مگو، هر چند آن‌چه را که می‎دانی، اندک باشد و آن‌چه دوست نداری به تو بگویند به دیگران مگو».
در این قسمت امام علی(ع) چند ملاک و معیار برای تعامل در روابط اجتماعی ذکر کرده که بهترین کلام حکیمانه است و همانند آن، کسی چنین سخنی نگفته است.
رفتار یکسان با خود و دیگران
یکسان‌نگری در منافع خویش و دیگران یکی‌از مهمترین اصول اخلاقی انسان است.
باید توجه داشت این قاعده نمی‎گوید: با دیگران، آن‌گونه که آن‌ها با تو رفتار می‎کنند تو رفتار کن(یعنی معامله به مثل) یا نمی‎گوید: اگر می‎خواهی دیگران کاری برایت انجام بدهند، تو نیز مانند آن‌را، برای آن‌ها انجام بده(یعنی معامله تاجرانه) یا نمی‎گوید: آن‌گونه که رفتار کنی با تو رفتار خواهد شد(یعنی قاعده تدین‌تدان)، این قاعده برهیچ کدام این‌ها دلالت نمی‎کند بلکه می‎گوید، با دیگران آن‌گونه رفتار کن که دوست داری و انتظار داری آن‌ها با تو رفتار کنند.
انصاف دشوارترین کارها در روابط اجتماعی است در روایت داریم: «دشوارترین کارها سه چیز است: نسبت به مردم درباره خود انصاف دادن تا آن‌جا که به نفع خود به چیزی از مردم راضی نشوی مگر آن‌که به همان مقدار به نفع مردم از خود راضی باشی، مواسات با برادر دینی، در مال و ذکر خدا در همه حال».
انصاف نشانه تکمیل ایمان است کمااینکه نبی مکرم اسلام در این رابطه فرموده است: «ایمان آدمی کامل نمی‎شود مگر آن‌که آن‌چه برای خود دوست دارد برای برادر دینی هم دوست بدارد و آن‌چه برای خود ناپسند می‎دارد برای برادر دینی هم ناپسند دارد».
امام علی(ع) نیز در این رابطه فرموده است: «فرزندم خویشتن را معیار و مقیاس قضاوت میان خود و دیگران قرار ده، برای برادر دینی چیزی را دوست بدار که برای خود دوست می‎داری و برای آن‌ها نپسند آن‌چه را که برای خود نمی‎پسندی» کمااینکه یکی‌از ملاک‌های مهم دانایی و دین‌داری نیز همین دانایی است.
دوری از ستم
امام علی(ع) در این فراز از نامه خود به امام حسن‌مجتبی(ع) فرموده است: «ظلم و ستم مکن چنان‌که دوست نداری بر تو ستم رود» لذا دومین معیار و ملاک در این سفارش آن است که می‎فرماید: به دیگران ظلم و ستم نکن همان‌گونه که دوست نداری به تو ستم شود و به دیگران احسان و نیکی کن چنان‌که دوست داری به تو نیکی شود.
این مطلب شکل مصداقی آن قاعده و به‌اصطلاح ذکر خاص بعد از عام است.در حقیقت حضرت تاکید بر این مسئله دارند که: معیار اخلاق پسندیده در روابط اجتماعی، خودت هستی و تو در رفتار با دیگران یک معیار و ملاک احتیاج داری و آن هم خودت هستی، در روابط متقابل از همدیگر چه انتظاراتی داریم، همان را معیار و ملاک قرار بدهیم و عمل کنیم.
این قاعده از جامعیت، کلیت و شمولیت فوق‎العاده‌ای برخوردار است و در تمام روابط خانوادگی، کاری، همسایگی، اجتماعی و ... جریان دارد.
اگر همیشه به‌طور دقیق به این معیار پای‎بند باشیم، هرگز به کسی ظلم نمی‎شود، برای این‌که هرگز دوست نداریم، کسی به ما ستم کند و به حق ما تجاوز روا دارد و آن‌را پایمال نماید، پس ما هم به کسی ستم نمی‎کنیم.فرد منصف این‌را خوب می‎داند که نتیجه ظلم به خود او بازمی‌گردد.اگر هر انسانی خود را میزان اعمال خویش قرار دهد، هرگز به دیگری ظلم نخواهد کرد و اگر چنین اندیشه‌ای در همه لایه‌های جامعه حاکم شود هیچ‌گاه به کسی ستم روا نمی‎رود و درصد قابل توجهی از مشکلات، حل خواهد شد.
احسان و نیکوکاری
اگر دوست داری به تو خوبی کنند، پس تو هم به دیگران خوبی کن.اگر رفتارهایی مثل توهین و بی‎ادبی و مسخره نمودن و عیب‎جویی و بدزبانی به دیگران را زشت می‎دانی، پس در حق دیگران هم این اعمال را زشت بدان و از آن‌ها اجتناب کن.چه‌طور می‎پنداری که اگر دیگران به تو بی‎احترامی کنند کار زشتی را مرتکب شده‌اند، تو نیز بی‌احترامی نکن.
آدمیت هر کسی مانند آدمیت دیگران است. همه آدم‌ها باید از حقوق حقه‌ی خویش برخوردار باشند؛ همه حق دارند که ظلم نبینند؛ همه حق دارند که از احترام و اکرام انسانی و از مزایای احسانی بهره‌مند باشند.به همین جهت است که امام علی(ع) به فرزند گران‌مایه خود توصیه می‎کند که به دیگران نیکی کند، همان‌گونه که دوست دارد، به او نیکی شود.
خدای متعال نیز در آیه 77 سوره قصص فرموده است: «نیکی کن همان‌گونه که خدا به تو نیکی کرده است» در روایت است که اسیری به پادشاهی گفت: «با من آن‌گونه رفتار کن که دوست داری خدا با تو رفتار کند» همین کلمه باعث آزادی او شد و آن پادشاه او را آزادش کرد.
زشت دانستن عیب
دیدگاه بلند علوی این است که انسان در اجتماع زندگی می‎کند و لازمه زیستِ مسالمت‌آمیز اجتماعی آن است که انسان، دیگران را همانند خود ببیند و هرچه را که زشت و قبیح و ناپسند می‎داند برای دیگری هم بداند.
اگر کاری را برای دیگران زشت می‎شماریم، چرا برای خود زشت نشماریم؟! چرا انسان به دیگران چیزهایی می‎گوید که خودش انجام نمی‎دهد؟! فاصله حرف و عمل و گفتار و کردار از همین‌جا به‌وجود می‎آید که در مقام موعظه، مردم را مذمت می‎کنیم و آن‌ها را از زشتی‎ها بازمی‌داریم، اما خود، در مقام عمل، به همان زشتی‎ها رفتار می‎کنیم.
خدای متعال در آیات دو و سه سوره صف در این رابطه فرموده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ﴿2﴾ كَبُرَ مَقْتًا عِندَ اللَّهِ أَن تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ؛ اى كسانى‌كه ايمان آورده‌اید چرا چيزى می‎گوييد كه انجام نمی‌‎‎‏دهيد، نزد خدا سخت ناپسند است كه چيزى را بگوييد و انجام ندهيد».