تقریری بر زمینه‌های نگارش «حماسه حسینی» / کدام نقد مطهری بیشترین مناقشه را در پی داشت

به گزارش ایکنا؛ نشست بررسی کتاب «حماسه حسینی»، شب گذشته، یکم شهریورماه، با سخنرانی سعید طاوسی مسرور، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی برگزار شد که در ادامه متن صحبت‌های وی را می‌خوانید؛

شهید مطهری در مورد علت نامگذاری کتاب به حماسه حسینی می‌گوید نهضت، قیام و شورش نمی‌تواند عظمت این قیام را منتقل کند و تنها واژه‌ای که می‌تواند استفاده شود، حماسه است. نکته دیگری که در کتاب مطرح می‌کنند، این است که عاشورا مانند سکه‌ای است که دو روی تاریک و روشن دارد که روی تاریک آن تجلی یک ظلم و جنایت عظیم است که در حق امام و یاران ایشان انجام شده و روی روشن آن حماسه‌ای است که امام حسین(ع) و یارانش رقم زدند و تاریخ را تحت‌الشعاع این حرکت خودشان قرار دادند.

سپس می‌گوید در طول تاریخ بیشتر آن روی تاریک مورد توجه بوده است و طرف روشنش محل دقت نبوده است و عاشورا به مثابه حماسه کمتر دیده شده، اما از باب تراژدی به آن بیشتر توجه شده است و در آثار مختلف از جنبه‌های مختلف اعم از مقاتل و ... فضای غالب همان تراژدی است. این نکته درستی است که بررسی سیر تاریخی مقاتل همین را نشان می‌دهد. شاید نمونه‌های نادری باشد که به عاشورا به عنوان یک حماسه و مبارزه توجه کرده باشند. مثلاً مقتلی به زبان اسپانیایی به دست آمده که یک نفر از مسلمانان اخراجی در تونس آن را نوشته و بعد به فارسی ترجمه شده است که این مقتل بسیار حماسی است و امام حسینی که او نیاز داشته، امام حسین(ع) حماسی بوده است. به این دلیل که می‌خواسته مسلمانانی که در تونس بودند و از اسپانیا اخراج شده بودند را به سمت امام حسین(ع) سوق دهد تا حقشان را بگیرند.

کاربرد حماسه حسینی برای مطرح کردن واقعه عاشورا

این یکی از نمونه‌های نادری است که در این زمینه وجود دارد، اما همانطور که استاد جعفریان نشان دادند، از سال 1342 تا 1357 از بُعد حماسه و مبارزه و بُعد سیاسی به شدت به عاشورا توجه شد و بر آثار پیشین انواع نقدها از جمله نقد از حیث نگاهی که داشتند، مطرح شد. از جمله آنها همین کتابی است که استاد مطهری نوشته است. بررسی داشتم و دیدم اسم کتاب یعنی حماسه حسینی، عنوانی کاربردی برای مطرح کردن واقعه عاشورا شده است. یعنی کسی که می‌خواهد از نهضت کربلا یاد کند، بعد از این کتاب عنوان حماسه حسینی با این دلالت که کلیت واقعه را شامل شود، به کار می‌رود و استفاده می‌شود.

مثلاً رهبری در یک سخنرانی می‌گویند بزرگترین حماسه تاریخ اسلام، بلکه بزرگترین حماسه تاریخ، عاشورا بوده است. یا استاد شهریار قصیده‌ای دارد که عنوان آن حماسه حسینی است. همچنین آیت‌الله فاضل لنکرانی کتابی با عنوان «عاشورا؛ حماسه جاوید» دارد که در سال 82 چاپ شده و چاپ قبلی آن نیز با عنوان پیرامون حماسه عاشورا چاپ شده است. یک مقاله هم با عنوان حماسه حسینی و انقلاب اسلامی دیدم و تصور کردم نویسنده تأثیر این کتاب در انقلاب را نشان داده است، اما وقتی مطالعه کردم، دیدم اصلاً ربطی به حماسه حسینی مطهری ندارد، بلکه منظورش واقعه عاشورا است. لذا بعد از این کتاب، پس از انقلاب اسلامی حماسه حسینی به عنوانی رایج در یادکرد واقعه عاشورا تبدیل می‌شود.

بخشی از این کتاب اولین بار در سال 60 با عنوان فریادهای شهید مطهری بر تحریفات عاشورا منتشر می‌شود و بعداً یک چاپ سه جلدی از آن عرضه می‌شود که آن چاپ سه جلدی تا اواسط دهه هفتاد موجود بوده است و به آن توجه بسیاری شده است و بعد، آن سه جلد در دو جلد عرضه شد که این چاپ تا سال 1389 به چاپ چهل و یکم رسیده است که این آمار تعداد چاپ نیز درست نیست.

محتوای کتاب حماسه حسینی

محتوای کتاب، سخنرانی‌های استاد مطهری بین سال‌های 48 تا 56 است که این سخنرانی‌ها در محافل مختلف بوده و بعضاً موضوعات مختلف هم داشته که هرکدام بعداً قطعه‌ای از این پازل را تکمیل کرده است. اما اگر بخواهیم قدری هم در مورد مولف صحبت کرده باشیم، باید بگوییم ایشان متولد 1298 و درگذشته 1358 است و بحث عاشورا و امام حسین(ع) در زندگی ایشان چشمگیر است. ایشان در حسینه ارشاد نقش موثری داشت و بعداً هم خارج شد و اصل اختلاف نیز بر سر سخنرانی‌های دکتر شریعتی بوده است.

اما دو نکته که در مورد شهید مطهری می‌شود گفت، یکی بحث زمان‌شناسی ایشان است که سعی داشته نیاز جامعه و مسئله روز را بیان کند که در آثار مختلفش این را می‌توان دید و حتی برخی از افراد که به ایشان نقد می‌نویسند، می‌گویند اینهایی که علیه مارکسیسم نوشته، در حالی بوده که آلمانی بلد نبوده و ... اما ایشان می‌خواسته برای مخاطب جوابی داشته باشد و بر اساس توانش مطالعه می‌کرده و پاسخ می‌داده است. مسئله دیگر که در این کتاب خودش را نشان داده، این است که باید ایشان را در دوره معاصر به عنوان پیشگام اصلاح عزاداری و مبدع مفهوم تحریفات بدانیم. یعنی آن کسی که این اصطلاح را بر سر زبان‌ها انداخته، استاد مطهری بوده و بعد از آن نیز یک جریان و یک خط سیری در این عرصه ورود کردند و آثار متعددی تولید شده است.

ایشان شخصیت بسیار جذابی دارد و بسیار هم پر مطالعه بوده است. در منبر ایشان، شعر و حدیث و ... بیان می‌شده و کتاب حماسه حسینی نیز مبتنی بر منبرها و یادداشت‌ها است. ایشان به صورت متوسط برای هر منبر 30 ساعت مطالعه می‌کرده و یادداشت‌هایی هم که از ایشان مانده، چاپ شده و حتی نرم‌افزاری برای آن تولید شده است.

کتاب حماسه حسینی هفت فصل دارد که فصل نخست، عنوان حماسه حسینی را دارد که روی کتاب نیز نهاده شده است. فصل دوم و ششم مهم‌ترین فصول کتاب هستند. در فصل دوم با عنوان تحریفات در واقعه تاریخی کربلا به معنای تحریف، انواع تحریف و نمونه‌هایی که خودشان شاهد بودند، اشاره می‌کنند. در این فصل تأثیرپذیری استاد مطهری از کتاب لؤلؤ و مرجان محدث را به وضوح می‌بینیم و در ادامه مسیر این کتاب، ایشان به شدت به کتاب روضةالشهدا انتقاد می‌کند و حتی تعابیر تندی به کار می‌برد که این کتاب مانند انبار کاه می‌ماند و در این انبار چهار عدد گندم پیدا می‌شود. یعنی این کتاب کلا دروغ است و البته چند راست هم ممکن است در آن پیدا شود.

در فصل سوم ماهیت قیام حسینی را بحث کردند و این فصل را ناظر به کتاب شهید جاوید نوشتند. فصل چهارم تحلیل واقعه، فصل پنجم شعارهای عاشورا و فصل ششم هم عنصر امر به معروف و نهی از منکر در نهضت حسینی را توضیح دادند که نظریه اساسی این کتاب در باب قیام عاشورا همین نظریه امر به معروف و نهی از منکر است و در فصل هفتم عنصر تبلیغ در نهضت حسینی را بحث کردند. ایشان می‌گویند معنای تبلیغ در زمان ما خراب شده است و سپس از واژه تبلیغ دفاع می‌کند و نمونه‌هایی از آن در عاشورا را ذکر می‌کند. بخش دوم کتاب یادداشت‌ها است که ماده‌ خام‌ همین سخنرانی‌ها بوده است و بعضاً برخی از نکات را که در یادداشت‌ها نوشته‌اند در سخنرانی‌ها نگفته‌اند. در انتهای یادداشت‌ها، یک یادداشت کلی بر حسین وارث آدم دارند و بعد از آن حواشی ایشان بر کتاب شهید جاوید چاپ شده است.

این کتاب پس از شهادت ایشان تنظیم شده و یکی از سوالات من از متولیان نشر آثار ایشان این است که از کجا معلوم ایشان راضی بوده که اینها منتشر شود؟ مثلا همین حواشی که بر شهید جاوید نوشته است که بسیار کوتاه است. آیا استاد مطهری اگر می‌خواست عمومی در مورد این کتاب سخن بگوید از عبارت هوچی‌گری استفاده می‌کرد؟ قدری این را بعید می‌دانم. یا مثلا دیوان حافظی داشته و از یک غزلی خوشش آمده و یا بدش آمده است و یک چیزی نوشته است اما این چقدر ارزش علمی و تحقیقی دارد و چقدر راضی بوده که اینها منتشر شود؟ لذا اینگونه مطالب هم در این کتاب محل تأمل است.

شهید مطهری مبدع اصطلاح تحریفات است

در فصل دوم که بحث تحریفات است ایشان مبدع این اصطلاح در این دوره بوده است،‌ اما خودش نیز ادامه مسیری بوده است. یعنی یک سیری شروع شده و ایشان آن را به روزگار ما متصل کرده است. مسیری که از لولو و مرجان شروع می‌شود. محدث هم با تمام تسامحی که در نقل داشته و اخبار عجائب و غرایب در کتب ایشان است، نتوانسته مجالس عزاداری را تحمل کند و این کتاب را نوشته است و کتبی نیز در راستای آن وجود دارد. این کتاب یک موجی را ایجاد می‌کند و به نظر بنده حاصل عملی از جنس تاریخ‌نگاری در کتاب‌های محدث قمی شده است.

شیخ عباس شاگرد محدث بوده است و شیخ در مقدمه نفس المهموم می‌گوید به منابع قرن یک تا پنج رجوع می‌کنم و سعی کرده به این وفادار باشد. بعد در انتهای کتاب دوم نیز بیست توصیه به اهل مجالس دارد که برخی از اینها هنوز هم در برخی از مجالس رعایت نمی‌شود. یک نمونه اینکه ایشان می‌گوید به انبیا جسارت نکنید. متاسفانه نمی‌دانم چرا برخی فکر می‌کنند اگر انبیا را کوچک کنند، امام حسین(ع) بالا می‌رود.

این از نظر تاریخ‌نگاری عرصه مقتل و هم توصیه به قشر مداح است که در شیخ عباس وجود داشته و یک نهضتی هم از سوی سید‌محسن امین آغاز می‌شود. ایشان پنج کتاب در مورد عاشورا می‌نویسد و هدفش این بوده که عزاداری‌ها از حیث مطالبی که در عزاداری گفته می‌شود، اصلاح شود. این مسیری که شهید مطهری رفته، عقبه‌ای داشته است که این موارد بودند. بعد از استاد مطهری نیز ادامه یافته است.

در بخش تحریفات، مواردی که ایشان ذکر کرده، یکی تحریفات محتوایی جزئی است که برای این هدف کتبی مانند روضةالشهدا را نقد می‌کند و به طور مشخص برخی مشهورات مجالس را مورد رد و انکار قرار می‌دهد که از جمله آنها عروسی حضرت قاسم و حضور لیلا مادر علی‌اکبر در کربلا و بحث حضرت رقیه(س) است که هیچ کدام به اندازه آخرین مورد حاشیه‌ساز نبوده است. این بحث موجب شده برخی از مداحان و واعظان به این کتاب نقد کنند. برخی‌ها در فضاهای مجازی هم این کار را می‌کنند و مطالبی علیه مطهری می‌نویسند.

گزارش از مرتضی اوحدی