ضرورت تحلیل ادبی روایات تفسیری امام رضا(ع)

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمود طیب حسینی، دانشیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، شامگاه 23 بهمن‌ماه، در نشست علمی «بن‌مایه‌های ادبی واژگان قرآن در احادیث عیون اخبارالرضا(ع)»، گفت: سال‌هاست این دغدغه را دارم که روایات ائمه(ع) را براساس ادبیات بلاغی و با بهره‌گیری از تاریخ و بازسازی فضایی که امام معصوم(ع) آیه و یا واژه‌ای از قرآن را تحلیل فرموده‌اند، تحلیل و آن را وارد زبان و گفتمان مشترک اهل ادب کنیم.

وی با بیان اینکه اگر بخواهیم تفسیر ادبی از قرآن ارائه دهیم باید از خود قرآن هم در شرح واژگانش به عنوان یک منبع بهره ببریم، افزود: برای تحلیل هر واژه، نیازمند یک بررسی موضوعی در خود قرآن هستیم، همچنین تحلیل عقلی از موارد لازم در تحلیل و تفسیر ادبی قرآن و روایات است؛ زیرا ممکن است برخی روایات حتی مشهور مورد بدفهمی قرار گرفته و وارد تفاسیر شده باشد.  

طیب حسینی با اشاره به ویژگی تفسیر اهل بیت(ع) تصریح کرد: وقتی سخن از تحلیل ادبی روایات تفسیری اهل بیت(ع) به میان می‌آوریم مراد این نیست که امام رضا(ع) مانند فراء به عنوان یک عالم صرفی و  نحوی سراغ آیات برود و تجزیه و ترکیب و مباحث بلاغی را بیان کنند؛ شأن ائمه(ع) شأن هدایت امت با قرآن است؛ لذا تحلیل ادبی یعنی آنچه را امام رضا(ع) از تفسیر، معارف و احکام آیه برای مخاطبان بیان فرموده‌اند، این بیان مبتنی بر اصول ادبی است و می‌توانیم تحلیل امام(ع) را در قالب‌های ادبی تحلیل کنیم.

تسلط ائمه به همه زبان‌ها

دانشیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اضافه کرد: امام رضا(ع) به عنوان مفسر حقیقی قرآن هم به زبان عربی و رموز و زوایای آن احاطه کامل داشته‌اند؛ همچنین به سایر زبان‌ها تسلط داشته‌اند؛ از اباصلت نقل شده است که امام را با هر یک از مردم با زبان و لهجه خود سخن می‌گفت و به خدا قسم که داناترین و فصیح‌ترین مردم به زبان‌های مختلف بود و امام از صاحبان زبان هم فصیح‌تر سخن می‌گفت؛ اباصلت گفته که روزی از امام در این باره پرسیدم و ایشان فرمودند: من حجت خدا بر خلق هستم و شایسته نیست که فردی حجت بر مردم باششد، ولی زبان آن‌ها را نشناسد.

وی با بیان اینکه روایاتی از امام رضا داریم که در معنای یک واژه متناسب با آنچه که عرب می‌شناخته معنا فرموده‌اند، اظهار کرد: از جمله در تفسیر واژه فتنه در آیه دوم عنکبوت، «أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ». امام فرمودند: مردم در کوران حوادث زندگی چنان آزموده می‌شوند که طلا در کوره ذوب می‌شود، سپس همان‌طور که طلا با ذوب شدن خالص می‌شود، مؤمنان هم در کوران حوادث خالص می‌شوند. بنابراین در روایات اهل بیت(ع)، امام وقتی مستقیماً خواسته‌اند واژه را معنا کنند، مخاطب را به فرهنگ عرب ارجاع می‌دهند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اضافه کرد: از ابراهیم بن ابی‌محمود نقل است که از امام در مورد آیات 22 و 23 قیامت «وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ» سؤال شد و امام فرمودند: وجوهی که نورانی و با نشاط و خرم در انتظار پاداش پروردگار هستند؛ امام ناضره را به مشرقه و متنوره و ناظره را به معنای انتظار، یعنی کاملاً متناسب با فرهنگ عرب معنا فرموده‌اند. البته اینجا صرفاً رجوع به فرهنگ عرب نیست و پشتوانه قوی عربی دارد؛ مثلاً برای ناضره معانی زیادی بیان شده است که از جمله خرمی و ظهور آثار شادی در پوست انسان است؛ راغب هم گفته که عرب به طلا نضر می‌گوید، یعنی وجوه مؤمنان در قیامت مانند طلا درخشان و نورانی است که بالاتر از تنعم است.

طیب حسینی با اشاره به آیه مباهله بیان کرد: امام(ع) با استناد به این آیه در معنای «انفسنا و انفسکم» و برخلاف سخن برخی علمای آن دوره فرمودند که این علما صد در صد اشتباه کردند؛ زیرا مراد از انفسنا امام علی(ع) و یا لااقل شامل ایشان است؛ امام(ع) برای اثبات این معنا به سخنی از پیامبر(ص) استشهاد فرمودند که نفس را در معنای فردی که مانند خود ایشان معنا کردند؛ طبق روایات متواتر و مسلم پیامبر(ص) فقط امام علی(ع) را با خود به صحنه مباهله بردند. لذا «انفسنا» فردی به منزله نفس پیامبر(ص) است. البته این آیه تحلیل روان‌شناسی زیبایی هم دارد که بنده در مقاله‌ای به آن پرداخته‌ام.

معنای ظن

دانشیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تصریح کرد: نمونه دیگر در ذیل آیه 87 انبیاء «وَذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ فَنَادَى فِي الظُّلُمَاتِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ» دو واژه ظن و نقدر و را مورد بررسی قرار می‌دهیم؛ ظن را به معنای گمان کردن و نقدر را به معنای قادر بودن معنا می‌کنند، البته معنای تنگ و سخت گرفتن هم معنا شده است؛ در عمده ترجمه‌ها معنا می‌شود که یونس گمان کرد قادر نیستیم، بر او سخت بگیریم یا گمان کرد ما بر او سخت نمی‌گیریم.

وی افزود: امام رضا(ع) در ذیل این آیه ظن را به معنای استیقن و نقدر با هم به معنای ضیق معنا کرده‌اند؛ یعنی یقین کرد که خدا بر او تنگ نخواهد گرفت و به آیه 16 سوره فجر «وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهَانَنِ» استشهاد فرمودند.