اطلاع پیامبر(ص) از بعثت خویش اجمالی بود / چرا نبوت منتهی به امامت شد؟

حجت‌الاسلام و المسلمین علی‌اکبر بابایی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در گفت‌وگو با ایکنا، با اشاره به آیه 164 سوره «آل عمران»؛ «لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ؛به يقين خدا بر مؤمنان منت نهاد [كه] پيامبرى از خودشان در ميان آنان برانگيخت تا آيات خود را بر ايشان بخواند و پاكشان گرداند و كتاب و حكمت به آنان بياموزد قطعا پيش از آن در گمراهى آشكارى بودند» گفت: خداوند در این آیه شریفه از بعثت به عنوان نعمت بزرگ یاد کرده است؛ برخی آقایان علما و مفسران گاهی کلمه «مَنَّ» در این آیه را به منت نهادن تعبیر می‌کنند؛ مَنَّ معانی مختلفی دارد که یکی از آنها منت گذاشتن است ولی این معنا، مذموم است که کسی به دیگری احسان بکند و آن را به رخ او بکشد.

وی افزود: یکی از صفات خداوند، منان به عنوان صفت کمالیه است و چون خدا از قبیح مبراست پس منت در اینجا به معنای منفی آن نیست و این اشتباه مشهوری است که برخی مرتکب می‌شوند؛ در لغت، منت به معنای «انعم نعمة طیبة» نعمت طیبه و پاکی داد و یا «اذا صنع صنعا جمیلا» یعنی کسی که کار زیبایی انجام دهد از تعبیر منت استفاده می‌شود.

بابایی تصریح کرد: پس در اینجا باید معنا کنیم که تحقیقاً خداوند نعمتی بسیار پاکیزه و کاری بسیار زیبا نسبت به مؤمنان انجام داد که از میان خود آنها رسولی برانگیخت و مبعوث کرد تا این فرستاده تعبیر «يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ» یعنی تلاوت آیات الهی و تزکیه و تعلیم کتاب و حکمت را عملی کند هر چند آنان از قبل در گمراهی آشکاری بودند.

بابایی بیان کرد: نکته دیگر آیه این است که توجه می‌دهد که قبل از آمدن پیامبر انسان‌ها در ضلالت و گمراهی آشکاری بودند؛ در آن دوره ربودن اموال یکدیگر و قتل و غارت و زنده به گور کردن را جزء کارهای خوب تلقی می‌کردند و پیامبر(ص) در چنین امتی را به اخلاق خوبی رساند که نقل است در یکی از جنگ‌ها وقتی آب برای مجروحی آوردند گفت که بغل دستی من به آب نیاز بیشتری دارد یعنی روحیه ایثار اینقدر رشد کرده بود.

استاد حوزه تصریح کرد: وجود بعثت نعمت بزرگی برای انسان‌ها بوده است و اگر از دستورات پیامبر(ص) تبعیت می‌شد قطعاً به کمال می‌رسیدند؛ قرآن فرموده که شما با هم دشمن و در لب گودال جهنم و در شفاحفره بودید ولی خداوند شما را نجات داد و باید این نعمت را شکر کنیم و شکر آن در درجه اول زبانی و قلبی است و خوب است بگوییم الحمدلله الذی جعلنا من امة محمد و آل محمد. در مرحله بعد باید سنت و دستورات آن حضرت را به خوبی فراگرفته و زندگی خود را بر آن اساس تنظیم کرده و فرزندانمان را هم منطبق با این دستورات تربیت کنیم.

چرا نبوت پیامبر(ص) منتهی به امامت شد؟

بابایی در پاسخ به این پرسش که چرا نبوت پیامبر(ص) به امامت ختم شد در حالی که در انبیاء گذشته این مسئله را شاهد نیستیم، اظهار کرد: با دو روش می‌توان پاسخ گفت؛ اول برای کسانی که معتقد به قرآن هستند، سند حقانیت قرآن همراه خود آن است و تحدی کرده کسی که توان دارد مانند من سوره‌ای بیاورد و خدا در قرآن حضرت محمد(ص) را خاتم النبیین در سوره احزاب معرفی کرده است بنابراین برای مؤمن به قرآن جای تردیدی نیست.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اظهار کرد: از جهت تحلیل عقلایی هم می‌توان گفت پیامبر(ص) وقتی از جانب خدا آمد، معارف و احکام مورد نیاز بشر را برای او آورد و کار بعدی تبیین و تعلیم و تثبیت دستورات در جامعه اسلامی و برعهده گرفتن زمامت امور مسلمین است همانطور که در آیه فوق هم بیان شد. 

وی اضافه کرد: در دوره پیامبران سابق، مردم رشد کامل نداشتند و نمی‌شد یک‌دفعه همه احکام بیان شود بنابراین مسیر رسالت انبیاء طی شد تا به تدریج این ظرفیت در بشر ایجاد و کامل‌ترین دستورات و دین آورده شود لذا بعد از آن حضرت نیازی به نبوت جدید نبود بلکه تبیین و تزکیه و ایجاد عدالت اجتماعی و اقامه دستورات وظیفه‌ای است که امام هم می‌تواند انجام دهد بنابراین نبوت به امامت تبدیل شد.

بابایی افزود: وقتی کامل‌ترین معارف و احکام برای بشر آمده است یعنی نبوت به ختم خود رسیده است و اجرا و عملی کردن آن بر عهده امام است، گرچه یک رکن مردم هستند که باید دید چقدر آماده پذیرش هستند؛ یعنی رکنی که به خدا و پیامبر(ص) مربوط است کامل نازل شده و اگر نقصی هست در بین مردم است به همین دلیل یکی از جهات غیبت امام عصر(عج) هم همین موضوع است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اظهار کرد: امام زمان(عج) قرار نیست با زور دین را میان مردم ترویج کند و این مسئله خلاف حکمت الهی است و باید خود مردم آماده باشند، البته پیامبران سابق هم همگی تشریعی نبودند و بسیاری از آنها تبلیغی بودند؛ ابراهیم(ع) دین آورد ولی تا دوره موسی(ع) تمامی انبیاء بعدی تبلیغی و ترویجی بودند.

آیا پیامبر(ص) از بعثت خویش با خبر بود؟

بابایی در پاسخ به این سؤال که آیا پیامبر(ص) قبل از بعثت و نزول وحی از امکان بعثت خویش با خبر بوده است؟ تصریح کرد: شواهدی وجود دارد که حضرت اجمالاً می‌دانسته است که به مقام نبوت خواهد رسید، از جمله ماجرای راهب مسیحی بود که به حضرت ابوطالب بشارت داد همچنین در کتب انبیاء گذشته این مسئله بیان شده بود که در سوره مبارکه «صف» با صراحت آمده است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گفت: در کتب تورات و انجیل نام حضرت برده شده و کمابیش مطالبی بیان شده و حضرت هم مطلع بوده است ولی اینکه زمان بعثت دقیقاً چه زمانی خواهد بود نمی‌دانسته‌اند؛ شروع بعثت هم با سوره «علق» بوده و بعداً سوره‌های «حمد»، «مدثر» و «مزمل» نازل شده است.

وی در پاسخ به این پرسش که پیامبر(ص) قبل از بعثت نماز می‌خواندند و در روایت هم بیان شده که نماز بدون حمد نداریم، افزود: 5 آیه اول سوره علق در شروع بعثت بر پیامبر(ص) نازل شد و بعد سوره حمد. گرچه اتفاق نظر هم بر این مسئله وجود ندارد؛ البته ممکن است پیامبر(ص) قبل از نزول سوره حمد، نماز را بدون این سوره و به شکل دیگری می‌خواندند و وقتی دستور نماز به شکل امروزی آمد او موظف بود به این روش عمل کند بنابراین روایت «لا صلاة الا بفاتحة الکتاب» ناظر به نمازهایی است که بعد از نزول حمد خوانده شده است.