یادی از فقیه اهل‌ بیت(ع) آیت‌الله محمدرضا طبسی نجفی

حجت‌الاسلام محمدعلی مروجی طبسی، مدرس سطح عالی مرکز تخصصی تفسیر ائمه اطهار(ع)، در یادداشتی اختصاصی که در اختیار ایکنا قرار داده به شرح حال و زندگانی آیت‌الله علامه محمدرضا طبسی نجفی پرداخته است.

متن یادداشت به شرح ذیل است:

بیست و پنجم ربیع‌الاول مصادف است با سی و نهمین سالگرد عروج ملکوتی فقیه اهل‌بیت(ع)، وعالم متخلق و بصیر، آیت‌الله شیخ محمدرضا طبسی نجفی. وی از شاگردان مبرز آیات عظام شیخ عبدالکریم حائری، سیدحسین بروجردی، میرزا جواد ملکی، میرزای نائینی، آقا ضیاء عراقی، و از ملازمان خاص و عضو اصلی شورای استفتاء آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی، بود، اما متأسفانه هنوز جایگاه علمی و ابعاد شخصیتی آن فقیه والامقام برای محافل حوزوی و دانشگاهی ناشناخته باقی مانده است.

در این یادداشت تلاش می‌شود تا گوشه‌هایی از حیات طیبه آن عالم فرزانه تبیین شود.

نام، ولادت و نسب 

شیخ محمدرضا بن عباس بن علی بن الحسن مشهور به مروّج طبسی در 18 شعبان 1316ق برابر با 1277ش در مشهد مقدس هنگامی که والدینش از طبس به زیارت ثامن الحجج علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) آمده بودند، چشم به جهان گشود. پدر او مرحوم شیخ عباس مردی فاضل، و در دیار خود به صلاح و تقوا معروف بود. مرحوم شیخ عباس فرزندش محمدرضا را از همان کودکی با سحر خیزی و مسجد آشنا کرد و پیش از اذان صبح او را برای شرکت در نماز به مسجد جامع طبس می‌برد.

شخصیت اخلاقی

آیت‌الله شیخ محمدرضا طبسی افزون بر جایگاه والای علمی در بعد عمل و اخلاق از نوادر زمان خود به شمار می‌رفت. تعابیر بلندی که درباره او از علمای برجسته آن دوران صادر شده مانند: «الصفی الزکیّ المؤتمن» از مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی، «محور رحی التقوی و الحلم» از شیخ ضیاءالدین عراقی و «الورع التقی» از آقابزرگ تهرانی و شیخ محمد حسین کاشف‌الغطاء و تعابیر دیگری نظیر آن، نشان از مقام و منزلت معنوی این عالم ربّانی دارد.

این شخصیت فرزانه را باید بحق الگویی مثال‌زدنی در برقراری رابطه با خالق و مخلوق دانست. او از یکسو خانه دل را با تهجّد، تضرّع، شب زنده‌داری و نجواهای عاشقانه با پروردگار یکتا و نیز انس با ذکر و دعا، صفا بخشیده و آن را محلّ تابش انوار الهی کرده بود. از سویی دیگر هنگام حضور در اجتماع خود را مقیّد به آداب معاشرت و مزیّن به سجایا و مکارم اخلاقی می‌کرد.

خصلت‌هایی چون: «تواضع»، «سبقت در سلام به بزرگ و کوچک»، «مهربانی با کودکان»، «سعه صدر»، «عزت نفس»، «احترام به بزرگان و علما»، «صبر و استقامت» و «حیا و وقار»، او را در میان همگان محبوب و شهره آفاق ساخته بود.

شخصیت و موقعیت علمی

آیت‌الله شیخ محمّدرضا طبسی حیات علمی خود را پیش از 15سالگی آغاز نمود. وی در این مدّت مبادی اولیه را در طبس نزد پدر خود شیخ عباس و نیز نزد سیّدمحمدعلی معروف به «میرزا جعفر» فراگرفت و سپس به امر پدرش برای خوشه چینی و بهره‌گیری از تجارب عالمان توانمند معقول و منقول، به مراکز مهم علمی آن دوران «مشهد»، «قم» و «نجف اشرف» هجرت کرد.  

اساتید و شاگردان

علّامه طبسی در ادبیّات، فقه، اصول، تفسیر، عرفان و فلسفه از اساتید بسیاری بهره برده است که برخی از آنان عبارت‌اند از: 1ـ ادبیات: شیخ محمّد تقی ادیب نیشابوری، 2ـ فقه: میرزا علی یثربی کاشانی (مکاسب)، میرزا جوادآقا ملکی تبریزی (ریاض المسائل)، شیخ عبدالکریم حائری یزدی، میرزای نائینی، آقا ضیاء الدین عراقی، سید ابوالحسن اصفهانی و میرزا علی ایروانی، 3ـ اصول: شیخ کاظم  دامغانی (معالم)، میرزا محمّد حسین شهرستانی (قوانین)، سید محمدتقی خوانساری (رسائل)، میرزای نائینی و شیخ ضیاء الدین عراقی، 4ـ کلام و تفسیر: علّامه شیخ محمّدجواد بلاغی، 5ـ فلسفه و عرفان: میرزا علی‌اکبر یزدی، سیدابوالحسن رفیعی قزوینی (اسفار)، شیخ محمدعلی شاه‌آبادی (فصوص الحکم)، میرزاجواد آقا ملکی تبریزی (اخلاق و سیر و سلوک). همچنین در میان دست پروردگان و شاگردان وی می‌توان از کسانی چون شیخ مرتضی حائری یزدی (فرزند مؤسّس حوزه علمیه قم)، شهید صدوقی و علی دوانی (تاریخ‌نگار مشهور معاصر) نام برد.

جایگاه علمی و فقاهتی

ملاحظه تعابیر مختلفی از عالمان فرهیخته و پرآوازه که در اجازات اجتهادی و روایتی علّامه شیخ محمدرضا طبسی بیان شده و متجاوز از 60 اجازه است؛ همه حکایت از مقام و منزلت والای علمی او  می‌کند. ما برای نمونه برخی از سخنان فقها و آیات عظام را درباره منزلت علمی این فقیه پارسا ذکر می کنیم. این تعابیر در واقع اجازات اجتهادی است که آیت‌الله طبسی از فقهای مطرح عصر خود دریافت کرده است:

آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی (تاریخ اجازه ۱۳۴۸ق): (... صاحب الفکرة القویمة و السلیقة المستقیمة... ثقة‌الاسلام الشیخ محمد رضا الطبسی دامت تأییداته ممّن صرف عمره فی تحصیل العلوم الشرعیة و تنقیح مبانیها النظریه و حضر علی جملة من الاعیان و علی هذا الحقیر شطرا صلحا من الزمان فاحصا باحثا مفیدا مستفیدا محقّققا مجدّا مجتهدا حتّی صار من العلماء الاعیان و ممّن یشار الیه بالبنان. فله العمل بما یستنبطه من الاحکام علی النهج المألوف بین الاعلام...)

آیت‌الله میرزا محمدحسین نائینی (تاریخ اجازه ۱۳۴۹ه): «جناب العالم العامل الفاضل الکامل عماد العلماء الاتقیاء سناد الافاضل ثقة الاسلام الحاج الشیخ محمّد رضا الطبسی دام تأییده ممّن بذل جهده فی طلب العلم و العمل به حتّی بلغ درجة سامیة من الاجتهاد...»

آیت‌الله شیخ ضیاءالدین عراقی (تاریخ اجازه ۱۳۴۹ق): «سناد الفقهاء الراشدین و عماد الفضلاء المجتهدین الشیخ الامجد و الرکن المعتمد غوّاص بحر العلم...الشیخ محمد رضا الطبسی...»

آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی: «قد حضر علی هذا الحقیر مدّة مدیدة مجدّا مجتهدا فی تنقیح المسائل الشرعیة النظریة من مبانیها المألوفة المعروفة بین العلماء العاملین فلیشکر الله علی هذه‌النعمة العظمی...»

آیت‌الله سیدحسین طباطبائی بروجردی (۱۳۶۲ق): «نظر به آن که جناب مستطاب علم الاعلام رکن الاسلام صفوه المجتهدین آقای حاج شیخ محمّد رضا طبسی دامت برکاته از اجله علماء اعلام نجف اشرف است و دارای ملکه اجتهاد و تقوا و سداد و مقامات عالیه علما و عملًا هستند...»

آثار و تألیفات

علّامه شیخ محمدرضا طبسی نزدیک به 50 عنوان کتاب در موضوعات متنوعی چون فقه، اصول، تفسیر، تاریخ، کلام، حدیث و اخلاق نگاشته است که نام تعدادی از آنها در کتاب ارزشمند الذریعه آقا بزرگ تهرانی ثبت شده است. برخی از این آثار عبارت‌اند از:

فقه: المنیة فی حکم الشارب و اللحیة (مطبوع)، ذخیرة الصالحین فی شرح تبصرة المتعلمین (شرح مزجی و استدلالی بر «تبصرة المتعلمین» علّامه حلّی که برخی مباحث آن مانند: طهارت، صلاة، حجّ، اجاره، وکالت و میراث تصحیح و مصدریابی شده است)؛ طریق النجاة رساله عملیه چاپ شده در سال 1382ق نجف، رسالة فی الحج (خطی)، رسالة فی المعاطاة (خطی)، الحاشیة علی وسیلة النجاة سید ابوالحسن اصفهانی (خطی)، تقریرات بحث سید ابوالحسن اصفهانی (خطی).

اصول: مباحث فی علم الاصول (خطی)، الفوائد الرضویة فی المسائل الاصولیة (تقریرات بحث اصول آیت‌الله شیخ ضیاء الدین عراقی ، مباحث الفاظ و ادلّة عقلیة، خطی).

کلام: الشیعة و الرجعة (دو جلد، مطبوع) مصباح الظلام فی الرد علی العهدین (مطبوع 1341ق) عقد الفرائد فی اصول العقائد (مطبوع 1344ق).

تفسیر: خلاصة البیان فی تفسیر القرآن (تفسیر 4 جزء قرآن (27، 28، 29، 30، خطی).

تاریخ: مقتل الامام الحسین(ع) (مطبوع 1424ق)، منیة الراغب فی ایمان ابی طالب(ع) (مطبوع 1428ق)؛ حدیث: الاربعون حدیثا عن الاربعین فی فضائل امیر المؤمنین (مطبوع)، دررالاخبار فیما یتعلق بحال الاحتضار (3جلد) (مطبوع)؛ اخلاق: ذرایع البیان فی عوارض اللسان (مطبوع)، الدر الثمین فی التختّم بالیمین (مطبوع)

حمایت قاطع از انقلاب اسلامی و رهبری امام خمینی(ره)

آیت‌الله شیخ محمدرضا طبسی از آغاز نهضت اسلامی ایران، همراه با عده‌ای دیگر از علمای نجف اشرف، با صدور اعلامیه‌ای بر ضد حکام پهلوی ـ که امضا کنندگان آن نزدیک به 30 نفر از بزرگان مانند: «احمد مستنبط غروی»، «حسین همدانی»، «محمد حسین اصفهانی»، «عبد الرزاق مقرّم»، «اسد الله مدنی»، «صدر الدین بادکوبی» و... بودند ـ آشکارا به حمایت از انقلاب اسلامی، و اعلان انزجار از حوادث خونین مدرسه فیضیه و اقدامات ظالمانه رژیم طاغوت شاه پرداخت.

این عالم بصیر پس از قیام خونین 15 خرداد، هنگامی که امام خمینی(ره) به عراق تبعید شدند، شخصا تا 40کیلومتری نجف اشرف به استقبال امام(ره) شتافت و با تعطیل کردن نماز جماعت خود، در نماز جماعت امام خمینی(ره) در مسجد شیخ انصاری و مدرسه آیت‌الله بروجردی شرکت کرد. او تا آخرین لحظات عمر پر بار خویش، حمایت از امام خمینی را حمایت از امام زمان(ع) می‌دانست. همچنین در در دوران دفاع مقدس در ضمن نامه‌ای به یکی از  نوادگان خود که در جبهه بود، خطاب به رزمندگان اسلام چنین مرقوم داشت: «...دماغ صدّام را به خاک و خون بمالید که پس از تصفیه عراق و نصب علم و پرچم دولت جمهوری اسلامی، تصفیه بیت المقدس بنمایید و این محل شریف را از جماعت عنود یهود پاک و پاکیزه نمایید و پرچم شریف جمهوری اسلامی نصب بنمایید»

پدر شهید

آیت‌الله محمدرضا طبسی آرزو داشت در کنار رزمندگان دفاع مقدس در جبهه‌ها حضور داشته باشد. او مکرر می‌گفت: «ای کاش می‌توانستم و حال داشتم تا دوشادوش این رزمندگان عزیز در جبهه‌ها شرکت کنم!» متأسفانه بیماری و اجل به او اجازه نداد. با وجود این، خداوند پاداش این عالم بصیر و وارسته را داد و پس از رحلتش، با تقدیم آخرین فرزند برومند خود پاسدار شهید محمّدصادق طبسی (23 / 10/ 1365ش، کربلای 5، شلمچه) به انقلاب اسلامی، نام خود را در دفتر پدران شهید نوشت و این مدال افتخار را از حقّ تعالی دریافت کرد. علاوه بر شهادت فرزندش، نوه او محمّد صادق خوشنویس ـ‌فرزند استاد فقید و عالی‌مقام حجة‌الاسلام و المسلمین جعفرالهادی ـ در حالی که شانزده‌ سال از عمر گرانمایه‌اش نگذشته بود، در اسفند ماه سال 1366ش به درجه شهادت رسید.

پندها و نصیحت‌های اخلاقی 

آیت‌الله طبسی نجفی در طول عمر بابرکت خود، نصیحت‌ها و توصیه‌های اخلاقی بسیار ارزشمندی را به فرزندان، بستگان، آشنایان و دوستان خود داشته‌اند که می‌تواند برای همگان به ویژه طلاب حوزه‌های علمیه سودمند و روشنگر همچون چراغی فروزان باشد. در اینجا به دو توصیه اخلاقی اشاره می‌شود:

تلاش علمی همراه با توسّل به امام زمان(ع)

«فراغت‌های ناشی از بهبود امکانات، نباید بیهوده صرف شود. در قدیم علی‌رغم ناملایمات زیاد، تلاش فراوان بود. در تابستان گرمی خدمت مرحوم شیخ عبدالله مامقانی صاحب رجال رسیدم. ایشان در آن هوای سوزان و نبود امکانات خنک‌کننده، با جدّیت کامل مشغول نوشتن کتاب «تنقیح‌المقال» بود. بنده در آن روز برای کاری خدمت ایشان رسیدم. در ضمن سخنانی فرمودند: «یک شب هنگام نوشتن، به کتاب رهن تهذیب شیخ طوسی، نیاز پیدا کردم. هر اندازه فکر کردم که در این هنگام شب کتاب را از کجا پیدا کنم؟ فکرم به جایی نرسید. با دلی شکسته به امام زمان(ع) متوسّل شدم. ناگهان به من الهام شد که در میان کتاب‌های پاره و اوراق باطله گوشه اتاق، نگاه کنم. من که قبلا چندین بار آنها را زیر و رو کرده بودم، ناگهان به یک کتاب تهذیب برخوردم که با خط جالبی نوشته شده بود. فورا آن را برداشتم و استفاده کردم. بعد از پایان استفاده، آن کتاب ناپدید شد و هر چه گشتم، آن را نیافتم.»

روحیه مردم‌داری و خدمتگزاری

«بعد از تلاش و تقوا، مسئله اخلاق بسیار اهمّیت دارد. ما که علما را وارث انبیا می‌دانیم، علاوه بر تقوا و علم، در جهت اخلاق هم باید وارث انبیاء باشیم و به گونه‌ای زندگی کنیم که این وراثت برای همه محسوس باشد. از ما توقّع این است که بهترین اخلاق را با مردم داشته باشیم. بزرگان ما به علم تنها بها نمی‌دادند. نقل شده است که یکی از شاگردان میرزای بزرگ که عازم ایران بود، از ایشان اجازه اجتهاد درخواست کرد. مرحوم میرزا به ایشان فرمود: «گرچه شما ملّا و مجتهد هستید، ولی اخلاق خوب و مردم‌داری ندارید. به این لحاظ این اجازه به نفع شما نیست.» ما نباید رابطه‌مان را با مردم قطع کنیم. آنان باید ما را معتمد و امین در دین خود بدانند و ماه هم باید با تبلیغ و دیگر مسائل در خدمت آنان باشیم.»

عروج ملکوتی

آیت‌الله شیخ محمدرضا طبسی سرانجام در شب 25 ربیع‌الاوّل 1405ق (28/آذر/1363ش) پس از گذران عمر خود در راه ترویج و نشر اندیشه و مکتب اهل‌ بیت(ع) به دیدار حق شتافت. انتشار این خبر از طریق روزنامه‌ها و نیز صدا و سیمای جمهوری اسلامی موجی از غم و اندوه را در میان محافل علمی، حوزه‌های علمیه، دوستداران و ارادتمندان آن فقیه پارسا پدید آورد. پیکر پاک این عالم ربّانی پس از تشییع باشکوه و اقامه نماز توسط عالم جلیل‌القدر آیت‌الله نجفی مرعشی، در بقعه 38 صحن مطهر حضرت معصومه(س) آرام گرفت.

منابع

فقیه خراسان، محمّدجواد مروّجی طبسی

جلوه‌هایی از مواضع انقلابی فقیه خراسان، محمّدعلی مروّجی طبسی 

الذریعة الی تصانیف الشیعة، آقابزرگ تهرانی(ره)، ‏1/92 و 8/117 و 10/24 و  15/293‏ 

مجله حوزه، ش34، مهر ماه، سال 1368ش.

مستدرکات اعیان الشیعة، حسن الامین، ج3 

معرّفی کتاب ذخیرة الصالحین، محمّدعلی مروّجی طبسی، فصلنامه تخصّصی فقه اهل‌بیت(ع)، ش 69.

مقدمة التحقیق مقتل الامام الحسین(ع)‏، آیت الله طبسی نجفی(ره)، تحقیق: محمّد امین پورامینی

مقدّمه التحقیق منیة الراغب فی ایمان طالب، آیت‌الله طبسی نجفی(ره)، تحقیق: محمّد جعفر طبسی

نقباء البشر، آقابزرگ تهرانی، 2/899‏

نهضت روحانیون ایران، ‏علی دوانی(ره)، ج3