موانع سلوک عرفانی از منظر امام علی(ع)

به گزارش ایکنا از قزوین، محسن حق‌شناس، استاد نهج‌البلاغه، شب گذشته، ۱۵ آبان در توضیح و تفسیر ادامه‌ خطبه ۷۶ در امامزاده اسماعیل(ع) شهر قزوین در بیان ویژگی‌های انسان سالک گفت: حضرت امیر(ع) در ادامه‌ خطبه می‌فرماید: «اكْتَسَبَ مَذْخُوراً»، اكْتَسَبَ یعنی با جدیت و تلاش چیزی را برای خود جمع کردن، مَذْخُوراً یعنی سالک به شدت در پی ذخیره کردن است.

وی گفت: طبق فرمایش حضرت، سالک شایستگی ذخیره کردن را دارد، اما بلافاصله می‌فرماید: «وَ اجْتَنَبَ مَحْذُوراً» و این‌گونه برداشت می‌شود که راز موفقیت برخی در این است که از سرمایه خود نهایت استفاده را می‌کنند، صِرف انجام عمل‌ نیک کفایت نمی‌کند، نگه‌داشتن آن هم بسیار مهم است، قرآن هم در همین خصوص می‌فرماید: «مَن جَاء بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا» به این معنا که انجام عمل صالح به تنهایی مدنظر نیست بلکه باید بتواند عملی را که انجام داده با خود بیاورد.

عضو شورای شهر قزوین بیان کرد: «نفع» یعنی کاری که در دنیا شروع شده و ادامه‌ آن از خط دنیا عبور کند و به آخرت برسد. انسان نماز اول وقت می‌خواند اما با غیبت و حرفی زشت، آنچه را کسب کرده از دست می‌دهد.

سالک در زندگی هدف دارد

وی گفت: در ادامه خطبه حضرت می‌فرماید: «وَ رَمَى غَرَضاً وَ أَحْرَزَ عِوَضاً» خدا رحمت کند کسی را که هدف دارد، یعنی فردی که متحیر و سرگردان نیست و می‌داند چرا آمده و چرا می‌رود، بنابراین سالک نمی‌تواند بدون هدف باشد. أَحْرَزَ یعنی به دست آوردن و عِوَضاً یعنی ما با ازاء و حضرت سالک را به تیراندازی تشبیه می‌کند که در نهایت جدیت تیر می‌زند و پاداش خود را در دنیا و آخرت دریافت می‌کند. اما مگر سلوک به این راحتی میسّر است، در این راه موانعی جدی وجود دارد که حضرت امیر به ۲ مانع آن اشاره می‌کند «كَابَرَ هَوَاهُ وَ كَذَّبَ مُنَاهُ»، كَابَرَ یعنی نزاع و غلبه و هَوَاهُ یعنی سقوط، حضرت معتقد است انسان سالک بر هوای خود غلبه می‌کند و می‌داند که میل‌های نفسانی باعث سقوط اوست. انسان سالک مهار تمام خواسته‌ها را در چارچوب عقل و شرع قرار می‌دهد و مهار شهوت‌ها در دست خود اوست.

حق‌شناس ادامه داد: حضرت می‌فرماید وَ كَذَّبَ مُنَاهُ، سالک آرزوهای خود را تکذیب و کنترل می‌کند. مُنَاهُ یعنی امیال نپخته، دائمی، بی‌پایان، بی‌مبنا، واهی و بدون حد و مرز. اگر انسان كَابَرَ هَوَاهُ وَ كَذَّبَ مُنَاهُ نکند آن زمان که شهوت به‌جوش آید قادر به کنترل خود نخواهد بود.

این استاد نهج‌البلاغه تصریح کرد: بر اساس خطبه ۷۶ اگر سالک بخواهد بر این دو تهدید غلبه کند باید جَعَلَ الصَّبْرَ مَطِيَّةَ نَجَاتِهِ داشته باشد. مَطِيَّةَ یعنی حیوان راهوار، صبر مهارتی است که تمام امیال انسان را در قبضه‌ی عقل و شرع حبس کند. ابعاد و انواع مختلف صبر مد نظر است همچون صبر بر مصیبت، صبر بر معصیت، صبر بر طاعت، صبر بر سیل طغیانگر وسوسه که گاهی به انسان حمله‌ور می‌شود و آنچه واضح است خداوند مایه‌ صبر را در فطرت همه قرار داده است، همه ما دارای صبریم و این نهال، با معرفت و آگاهی و در وجهی دیگر با عشق و محبت آبیاری می‌شود پس انسان‌های صابر از منظر علم و عرفان و عشق در درجه بالایی قرار دارند.

تقوی سرمایه‌ مرگ سالک است

وی در ادامه‌ تفسیر خطبه ۷۶ نهج‌البلاغه گفت: بعد از صبر نوبت به تقوا می‌رسد، التَّقْوَى عُدَّةَ وَفَاتِهِ، تقوی سرمایه‌ مرگ سالک است و سالک تا لحظه‌ی مرگ تمام خطرات درونی و بیرونی را با کمک تقوا کنترل می‌کند. رَكِبَ الطَّرِيقَةَ الْغَرَّاءَ انسان سالک در مسیر غَرَّاء سیر می‌کند و در اینجا تأکید بر راه است که سیر آن قاعده‌های خود را دارد. راه غَرَّاء راهی است که روشن و منظم بوده و ابهام و شبهه و گمراهی در آن وجود ندارد. تنها و بهترین راهی که شک و شبهه در آن نیست راه وحی است و جلودار این راه چهارده معصوم(ع) و سراج منیرند.

حق‌شناس در تفسیر جمله‌ «وَ لَزِمَ الْمَحَجَّةَ الْبَيْضَاءَ» تأکید کرد: در جمله قبلی انسان انتخاب مسیر کرد و این جمله به التزام به مسیر انتخاب شده اشاره دارد. به تمام معنا انسان سالک مراقب است که از مسیر خارج نشده و به انحراف کشیده نشود. سالک متوجه است که نباید هر راهی را تجربه کند چون ممکن است یک تجربه، آخرین تجربه و سبب وقوع فاجعه و فاتحه باشد.

وی در ادامه‌ معرفی انسان سالک بیان کرد: اغْتَنَمَ الْمَهَلَ، سالک راه خود را کامل می‌شناسد و فرصت‌هایش را مغتنم می‌شمارد و شکارچی فرصت است. وَ بَادَرَ الْأَجَلَ سالک بر اجل خود پیشی می‌گیرد و از او جلوتر است. سالک زودتر از رسیدن اجل کار خود را جمع و جور می‌کند و دفتر عمر خود را می‌بندد یعنی جوری با خدا و خلق خدا رفتار می‌کند که اگر بانگ الرحیل آمد، هیچ خلاف توقع او نیست و نگران نمی‌شود.

این استاد نهج‌البلاغه در پایان با طرح این پرسش که راه آماده شدن برای مرگ چیست؟ پاسخ داد: وَ تَزَوَّدَ مِنَ الْعَمَلِ یعنی زاد و توشه برداشتن! سالک سرمایه‌اندوزی می‌کند، می‌داند مسافر است و زادی بر می‌دارد که برای مسیر ارزش دارد. وَ تَزَوَّدَ مِنَ الْعَمَلِ یعنی عملی که این توشه آخرت را وزین‌تر کند. هر جمله خطبه ۷۶ به فرمایش امام‌صادق(ع)، قیمت و وزن سماوات و ارض است، حالا اگر متوجه آن نشویم ضعف ما در فهم خطبه است.