ارائه نظام‌مند مبانی تفسیر؛ هدف گروه تفسیر و علوم قرآن مؤسسه امام خمینی(ره)
مدیرگروه تفسیر و علوم قرآنی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) گفت: رشته تفسیر در این مؤسسه هم‌زمان با آغاز فعالیت این نهاد علمی و با هدف ارائه نظام‌مند مبانی و روش صحیح تفسیر قرآن کریم راه‌اندازی شد.
رشته تفسیر و علوم قرآنی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) از رشته‌های قدیمی این مؤسسه است که سابقه شکل‌گیری آن به درازای عمر تأسیس بازمی‌گردد.
خبرنگار ایکنا برای آشنایی بیشتر با این رشته و آگاهی از تلاش‌های علمی اعضای این گروه، با حجت‌الاسلام والمسلمین اسمعیل سلطانی، مدیرگروه تفسیر و علوم قرآنی، گفتوگو کرده است که در ادامه می‌خوانید؛
ایکنا ـ در ابتدا درباره تاریخچه و پیشینه این رشته در موسسه توضیح بدهید؟
رشته تفسیر قرآن کریم با دو هدف راه‌اندازی شد؛ هدف نخست استخراج و ارائه نظام‌مند مبانی و روش صحیح تفسیر قرآن کریم بود تا بتوان از این رهگذر به هدف دوم یعنی پژوهش‌های موضوعی قرآن به‌ویژه در گام مطالعات اجتماعی و علوم انسانی رسید. امام راحل با اشراف کامل و خبر از برنامه‌ها وفعالیت‌های آیت‌الله مصباح در خصوص اسلامی‌سازی علوم انسانی، اجازه تأسیس مؤسسه را به علامه مصباح دادند و حتی در زمانی که به دلیل شرایط جنگ و تحریم‌های ظالمانه بودجه بیشتر ارگان‌ها محدود شده بود، امام(ره) بودجه مؤسسه را کم نکردند، به هر حال اسلامی‌سازی علوم باید از مسیر قرآن به عنوان ثقل اکبر و حدیث به‌عنوان ثقل اصغر و فلسفه به عنوان معارف عقلی دنبال شود. علامه مصباح با این دو هدف به تأسیس رشته فلسفه و تفسیر پرداختند و به تألیف و آموزش فلسفه و نیز معارف قرآنی مرتبط با بسیاری از رشته‌های علوم انسانی روی آوردند. ایشان در کتاب قرآن‌شناسی از مجموعه معارف قرآن به روش تفسیر، که مرتبط با هدف نخست رشته تفسیر است، پرداختند و در معارف قرآن «پژوهش‌های موضوعی قرآنی در باب مطالعات اجتماعی و علوم انسانی» را سروسامان بخشیدند.
ایکنا ـ در حال حاضر گروه تفسیر مؤسسه چه رشته و گرایش‌هایی دارد و در چه مقاطعی دانشجو می‌پذیرد؟
رشته تفسیر و علوم قرآن مانند بقیه رشته و گرایش‌های مؤسسه در سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری فعال است. این گروه یک رشته در مقطع کارشناسی دارد که همان تفسیر و علوم قرآن است. دو گرایش تحصیلی در مقطع ارشد و دکتری دارد که شامل تفسیر موضوعی قرآن و معارف انسان‌شناختی قرآن است.
البته چند گرایش در مقطع ارشد و دکتری طراحی شده است که عبارت‌اند از معارف انسان‌شناختی قرآن - گرایش مبانی و روش تفسیر قرآن(فلسفه تفسیر)، معارف جامعه‌شناختی قرآن - معارف روان‌شناختی قرآن، معارف سیاسی قرآن، معارف حقوقی قرآن، معارف تربیتی قرآن و معارف مدیریتی قرآن. تاکنون دو گرایش اول و دوم اجرا شده‌اند، ولی سایر گرایش‌ها هنوز فعال نیستند. گروه از سال ۹۲ در مقطع دکتری و از سال ۹۵ در مقطع ارشد در رشته تفسیر موضوعی انسان‌شناسی دانشجو می‌پذیرد.
از آنجا که در مؤسسه هیچ رشته و گروهی عهده‌دار مبانی انسان‌شناختی علوم نبودند، گروه تفسیر به فکر افتاد که این گرایش را راه‌اندازی کند، گرایشی که نمونه آن را در دانشگاه یا مراکز حوزوی دیگر سراغ نداریم. این گرایش در دو مقطع ارشد و دکتری طراحی شده و هم‌اکنون در حال اجراست.
البته گروه تفسیر در بخش آموزش برای اینکه طلاب با معارف قرآن بیشتر آشنا شوند، ۳۶ واحد درسی را به مباحث معارف قرآن (تفسیر موضوعی) اختصاص داده است. این معارف شامل قرآن‌شناسی، خداشناسی، جهان‌شناسی، انسان‌شناسی، راه و راهنماشناسی، اخلاق در قرآن، جامعه و تاریخ در قرآن، حقوق و سیاست در قرآن و اقتصاد در قرآن است. یکی از کار‌های آموزشی گروه تفسیر و علوم قرآن تدریس دروس معارف به همه فراگیران رشته‌های علوم انسانی در مقطع کارشناسی است. در واقع علامه مصباح در دروس معارف به دنبال علوم انسانی از منظر قرآن بود.
ایکنا ـ نظام آموزشی مؤسسه یک نظام دانشگاهی است یا حوزوی؟
نظام آموزشی مؤسسه ترمی و به سبک دانشگاه است، ولی به لحاظ بررسی منابع و نظریه‌پردازی به شکل حوزوی و اجتهادی عمل می‌شود. با توجه به هدف مؤسسه که استخراج و شکل‌دهی علوم انسانی اسلامی از منابع آن و به بیان دیگر اسلامی‌سازی علوم انسانی است چاره‌ای جز روش اجتهادی حوزوی نیست. لذا همه رشته‌ها و گرایش‌های مؤسسه این روش را دنبال می‌کنند؛ برای مثال در رشته تفسیر در مقطع کارشناسی عنوان رشته تفسیر و علوم قرآن است، ولی در مقطع ارشد و دکتری به دلیل نیازمندی اسلامی‌سازی علوم به مبانی انسان‌شناختی، گرایش انسان‌شناسی را راه‌اندازی کردیم. این گرایش برای استخراج مبانی انسان‌شناختی علوم انسانی نیازمند کاری مجتهدانه است؛ بنابراین شکل ارائه دروس مؤسسه به شکل دانشگاهی و ترمی و به روش استنباط و اجتهاد حوزوی عمل می‌شود. مؤسسه به لحاظ مدرک وابسته به وزارت علوم است. آزمون ورودی مؤسسه همانند دانشگاه امام صادق(ع) به صورت داخلی انجام می‌شود و دارای مجوز و نظارت وزارت علوم است و از طریق کنکور سراسری دانشجو نمی‌پذیرد.
ایکنا ـ مؤسسه امام خمینی(ره) یک مؤسسه آموزشی و پژوهشی نامیده می‌شود. وضعیت پژوهش در این موسسه چگونه است؟
بله؛ به همین دلیل فعالیت‌های گروه تفسیر و علوم قرآن در دو بخش آموزش و پژوهش صورت می‌گیرد. درباره آموزش توضیح دادم، ولی در بخش پژوهش هم‌اکنون ۱۷ طرح پژوهشی از سوی اعضای هیئت‌علمی و محققان گروه در دست تدوین است. علاوه بر طرح‌های پژوهشی فردی، تا کنون پنج طرح کلان پژوهشی نیز داشته‌ایم که با اطمینان می‌توان گفت در گروه‌های علمی مراکز دیگر و سایر مجموعه‌ها مشابه آنها را نداریم. یکی از کلان طرح‌ها که از قدیم شروع شده و کماکان ادامه دارد طرح بازنگری کتب معارف قرآن است. این طرح در قالب ۹ پروژه خرد طراحی شده که ۱۲ محقق آن را زیر نظر ۱۲ نفر از اعضای هیئت علمی گروه تفسیر انجام می‌دهند. از این مجموعه کتب قرآن‌شناسی در دو جلد، خداشناسی، جهان‌شناسی و راه و راهنماشناسی، چاپ شده و کتب اخلاق در قرآن در سه جلد، انسان‌شناسی، جامعه و تاریخ و نیز سیاست و حکومت در قرآن آماده چاپ شده و کتاب حقوق در قرآن در حال تألیف است.
کلان‌طرح دیگر گروه «معجم موضوعی قرآن کریم» در 9 محور است که از سوی استاد حجت‌الاسلام والمسلمین علی محمد قاسمی در حال انجام است. اولین موضوع این طرح با عنوان معاد در قرآن، چاپ شده و محور بعدی تفسیر موضوعی جهان‌شناسی نام دارد که در آستانه چاپ است. محور دیگر راه‌شناسی و راهنماشناسی نامیده می‌شود که انجام شده و هم‌اکنون در حال ارزیابی است.
با توجه به پیشرفت تکنولوژی و تغییر ذائقه مخاطبان، هم‌زمان با کار پژوهش و تدوین کتب مرتبط، نرم‌افزار‌های مرتبط با این کتب نیز تولید و در بستر وب به‌صورت رایگان در اختیار مخاطبان قرار گرفته است. از مجموعه معجم موضوعی قرآن کریم نرم‌افزار مرتبط با محورهای خداشناسی، جهان‌شناسی، انسان‌شناسی، معاد، راه و راهنماشناسی تولید شده و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.
کلان‌طرح سوم این گروه علمی تصنیف موضوعی المیزان علامه طباطبایی است. همان‌طور که مستحضرید «المیزان» تفسیری ترتیبی است، یعنی به ترتیب سوره‌ها و آیات از سوره حمد تا سوره ناس است، اما کاری که در مؤسسه شروع شده، استخراج تمام موضوعات المیزان بوده و شامل ۳۳ محور کلی است. به طور کلی موضوعات شامل آفرینش‌های هنری، فلسفه هنر، مطالعات اصولی، فلسفه علم، منطق، مطالعات کلان ارزش شناختی، مطالعات معرفت دینی، مطالعات فلسفه دین، جهان‌شناسی، مسائل حقوقی، فلسفه فقه و حقوق، مباحث حدیث‌شناختی، ادیان، علوم تربیتی، فلسفه اخلاق، انسان‌شناسی، اخلاق، مباحث ادبی، مباحث مدیریتی یعنی مطالعات مدیریتی، معرفت‌شناسی، تاریخ، فلسفه تاریخ، حقوق و سیاست، مباحث اقتصادی، قرآن‌شناسی، فرق و مذاهب، عرفان اسلامی، معاد، احکام فردی انسان، راه و راهنماشناسی، الهیات و خداشناسی است. این‌ها محور‌هایی هستند که در تصنیف کلان اجرا شده و هم‌اکنون در حال اجرای این کلان‌طرح هستیم و قرار است نخست به شکل نرم‌افزار تصنیف موضوعی المیزان ارائه شود و سپس مطالعات موضوعی المیزان در قالب کتاب نگاشته شود.
کلان‌پروژه دیگری با عنوان «زن در فرهنگ و اندیشه اسلامی» را در دستور کار داریم. چند محور از این طرح به ثمر نشسته و آثاری همچون «جستاری در هستی‌شناسی زن»، «حضور زن در عرصه‌های اجتماعی و اقتصادی»، «پژوهشی در حضانت کودک از دیدگاه اسلام» و «تصدی مناصب ولایی توسط زنان از منظر کتاب و سنت» به چاپ رسیده است. آخرین محوری که بحث روز بوده و از سوی یکی از محققان در حال انجام است، موضوع «حجاب الزامی و حجاب قانونی» است که تا سال آینده آماده چاپ خواهد شد.
کلان‌طرح پنجم رشته، مبانی تفسیر قرآن است. در این زمینه کارگروهی هشت نفره از اساتید تشکیل شده است که در ۴ محور کلیِ مبانی مربوط به متن قرآن، مؤلف قرآن، فهم قرآن و مفسر قرآن فعالیت می‌کنند که شاید منجر به چاپ ۴ جلد کتاب شود.
ایکنا ـ آیا این گروه مجله علمی هم منتشر می‌کند؟
بله، در حال حاضر ۲ مجله علمی با عنوان «قرآن‌شناخت» و «معرفت» چاپ می‌شود. مجله اول دوفصلنامه است و از سال ۱۳۸۹ منتشر می‌شود که مجوز علمی ـ پژوهشی خود را از سوی شورای اعطای مجوز‌ها و امتیاز‌های علمی وابسته به شورای‌عالی حوزه دریافت کرده و تاکنون ۲۸ شماره از آن منتشر شده است.
مجله دوم ماهنامه «معرفت» است که از سال ۱۳۷۱ منتشر می‌شود. این مجله امتیاز علمی ـ ترویجی دارد و هر ماه به یکی از رشته‌های علوم انسانی مؤسسه پرداخته می‌شود. مثلاً سیاست، مدیریت و روانشناسی و هفت مقاله درباره آن موضوع چاپ می‌شود و در ماه مبارک رمضان مقالات آن قرآنی است. این مجله به سبب تنوع مطالب، مخاطبانی با علایق و گرایش‌های گوناگون دارد.
ایکنا ـ افتخارات و دستاوردهای این گروه چیست؟
محققان و اعضای هیئت علمی رشته تفسیر و علوم قرآن، افتخارات زیادی کسب کرده‌اند. تاکنون ۶ رساله دکتری از آثار فارغ‌التحصیلان مؤسسه در همایش‌های مختلف علمی برگزیده یا شایسته تقدیر شده‌اند که از جمله آنهاست؛ رساله دکتری امیررضا اشرفی با عنوان طرحی در بررسی مبانی و قواعد تفسیری علامه طباطبایی، رساله دکتری علی اوسط باقری با عنوان نقش پیش‌دانسته‌ها و علایق مفسر در تفسیر قرآن کریم که موفق به کسب عنوان اثر برگزیده در نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم سال ۸۹ شد. رساله دکتری غلامعلی عزیزی‌کیا با عنوان نقش حدیث در تفسیر در نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم که در سال ۸۹ موفق به کسب اثر برگزیده شد، رساله دکتری حمید آریان با عنوان نقش عقل در تفسیر قرآن که حائز رتبه اول و اثر برتر در بین رساله‌ها در سال ۱۳۹۰ در نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم شد، رساله دکتری شریعتی با عنوان نقش معناشناسی در تفسیر که در کتاب سال حوزه سال ۱۳۹۵ اثر شایسته تقدیر شناخته شد و رساله دکتری امین با عنوان واقع‌نمایی گزاره‌های خبری قرآن کریم و نقش آن در تفسیر موفق به کسب عنوان اثر شایسته تقدیر در دومین جشنواره آثار برتر میان‌رشته‌ای قرآن کریم در سال ۱۳۹۴ شد.
در بخش کتب نیز ۶ کتاب و 8 مقاله از اعضای هیئت علمی و محققان گروه‌ها در همایش‌ها یا مناسبت‌های علمی برگزیده یا شایسته تقدیر شدند.
در کنار این تلاش‌ها همایش ملی مبانی و روش تفسیری علامه طباطبایی با مشارکت چهار مرکز علمی در اردیبهشت ۹۱ در قم برگزار شد و در آن ۱۰۰ مقاله از قرآن‌پژوهان دریافت شد و ۴۰ مقاله به مرحله ارزیابی فنی رسید و مقالات در مجلات علمی _ ترویجی مؤسسه چاپ شدند. همچنین، همایش ملی اندیشه‌های علامه طباطبایی در تفسیر المیزان با هدف شناسایی و معرفی ایشان در ابعاد مختلف علمی برگزار شد و محورهای متعددی مثل مطالعات روش‌شناختی، مطالعات معرفت‌شناختی، مطالعات وجودشناختی، مطالعات جهان‌شناختی، مطالعات دین‌شناختی، قرآن‌شناختی، علوم انسانی مورد بحث و بررسی قرار گرفت. در این همایش ۳۰ مرکز داخلی و خارجی مشارکت داشتند و ۶۰۰ مقاله از محققان داخلی و خارجی دریافت شد که ۳۰ مقاله به زبان عربی و انگلیسی بود و پس از بررسی و تأیید، در مجلات علمی ـ پژوهشی و علمی ـ ترویجی مؤسسه چاپ شدند. البته این همایش ۱۲ پیش‌نشست، ۱۵ همایش نیم‌روزه و ۱۸ نشست علمی در موضوعات مختلف داشت. در سال جاری نیز گروه تفسیر و علوم قرآن ۱۲ کرسی علمی ـ ترویجی برگزار کرده است.
گفتوگو از اکبر پوست‌چیان
انتهای پیام
