اختلاف فقها در مسئله هلال برای مردم قابل قبول نیست/ راه حل رفع اختلاف در اعلام عید

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام و المسلمین رضا مختاری، رئیس مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه، 30 فروردین ماه در نشست «رؤیت هلال» که از سوی مؤسسه فهیم برگزار شد، گفت: اختلاف فقها در ثبوت هلال برای مردم قابل قبول نیست و باید تدبیری اندیشید. 

متن سخنان وی به شرح زیر است: 

بنده  ده سال برای کتاب میراث فقهی رؤیت هلال وقت صرف کردم و در نهایت در 5 جلد و بیش از چهار هزار صفحه منتشر شد و مشتمل بر مباحث مختلف و بخش عمده آن رساله‌ مستقل فقها از شیخ مفید و سیدمرتضی گرفته تا دوره معاصر در طول تاریخ درباره بحث استهلال است. مثلا شیخ مفید چهار رساله در مورد هلال ماه داشته است که یکی از آنها موجود است و در کنار 69 رساله دیگر تصحیح و تحقیق شده است و بیش از 30 رساله منتشر شد.

همچنین رساله‌هایی از اهل سنت و احادیثی از شیعه در باب رؤیت هلال در ذیل 20 باب آمده است، ضمن اینکه فرمایشات عمده مفسران شیعه و سنی هم در مورد آیات مرتبط با رؤیت هلال مورد بحث قرار گرفته است. 

یکی از آفات پژوهش‌های ما صفرپژوهی است و به پژوهش‌های قبلی مراجعه نمی‌کنیم بنابراین عموما کار تکراری است و مهمتر هم احادیث این باب است زیرا برخی که در این مورد کار کرده‌اند به همه احادیث رجوع نداشته‌اند و ما اختلاف چندانی با اهل سنت در این زمینه نداریم.

منجمین یکسری اصطلاحاتی مانند شهر و ماه حقیقی و اقترانی برای خود دارند و از لحظه مقارنه خورشید و ماه تا لحظه مقارنه بعدی را شهر حقیقی گویند و برخی فضلا و طلاب گفته بودند ما  هم همین شهر حقیقی را مبنا قرار دهیم و سراغ استهلال و ... نرویم غافل از اینکه فقط مجرد اصطلاح برای حساب و کتاب خودشان است نه اینکه شارع  این مسئله را تعیین کرده باشد.

 در مورد تولد هلال هم برخی تصور می‌کنند تولد هلال مانند تولد فرزند است در صورتی که این اصطلاح نجومی است و وقتی سخن از تولد هلال در میان است به معنای آن نیست که هلال تشکیل شده است بلکه حداقل هشت ساعت بعد از لحظه تولد، تازه هلال شکل می‌گیرد و قبل از آن چیزی نیست لذا گفته شده است با چشم مسلح و تلسکوپ هابل هم 10 ساعت بعد، ماه قابل مشاهده است و برخی موارد هم هلال بعد از 18 و 24 ساعت دیده می‌شود.

اختلاف فقها در ثبوت هلال

اختلاف در ثبوت هلال، امروزه برای مردم قابل توجیه نیست و هرقدر ما هم استدلال بیاوریم که نظر فقها در این مسئله متفاوت است، مردم و جوانان زیر بار نخواهند رفت. ما متاسفانه به بازتاب‌های اجتماعی فتاوا توجه لازم را نداشته‌ایم و ابتدا باید به این موضوع بنگریم و بعد فتوا بدهیم و اهل قلم و مردم و روشنفکران از ما نمی‌پذیرند و برخی ممکن است اصل باورشان به دین و مرجعیت و حوزه و فقها و ... زیر سؤال برود و تضعیف شود.

برای رفع این موضوع باید راه‌حل‌هایی حداقل برای ایران ارائه دهیم تا اتحاد در این مسئله ایجاد شود؛ بنده چندی قبل راهکاری به بزرگان ارائه کردم؛ این راه حل هیچ مشکل فقهی ندارد و عملی هم هست. عمده علت اختلاف دو چیز است؛ یکی اتحاد و اختلاف آفاق است یعنی اگر در نقطه الف ماه رؤیت شد آیا برای همه بلاد کافی است یا فقط بلادی که با این نقطه متحد هستند کافی است و این از زمان شیخ طوسی تا امروز بین شیعه و سنی مطرح بوده و است. مسئله دیگر رویت با ابزاری چون تلسکوپ و ... است که اولین بار توسط محقق نائینی طرح شد؛ از نظر حکم این دو مسئله سبب اختلاف است و در هر دو مسئله هم مشهور فقهای جدید و معاصر، قائل به اتحاد آفاق هستند یعنی اگر در یک نقطه رؤیت شد فقط برای نقاطی که افق مشترک دارند کافی است و در چشم مسلح هم 90 درصد فقها رؤیت با چشم مسلح را جایز نمی‌دانند و رؤیت عادی را ملاک می‌دانند.

در مورد اتحاد افق به برخی فقها نسبت داده شده است که اگر در یک نقطه دیده شد برای سایر نقاط هم کافی است ولی ما تحقیق کردیم دیدیم این نسبت درست نیست. اولین نفر مرحوم فیض کاشانی و بعد از او چند نفر دیگر از جمله آیت الله خویی قائل به این شدند که دیدن در یک نقطه برای همه کافی است ولی شاگردان ایشان نقد بر آن نوشتند و رد کردند. نامه‌ای از آیت‌الله سیستانی مربوط به 50 سال قبل است که نظر استاد خود را رد کرده است و مرحوم علامه شعرانی، علامه طهرانی، آیت‌الله موحد ابطحی، آیت‌الله منتظری، آیت‌الله سیدمحمدصدر ثانی هم ردیه بر نظریه آیت‌الله خویی نوشتند و معاصرینی چون آیت‌الله سبحانی و آقازاده آیت‌الله سیستانی هم در رد نظر آیت‌الله خویی مقاله نوشتند.

آیت‌الله خویی فرمودند اگر در نقطه‌ای از کره زمین ماه رؤیت شود برای همه زمین کافی است ولی بعدا اشتراک در شب را هم به آن قید زد؛ برخی هم تصور درستی از اشتراک در شب ندارند و گاهی تصدیق بلاتصور می‌کنند که سال قبل رخ داد. سال قبل در ایران، کشورهای اسلامی و آفریقا ماه دیده نشد و حدود 8 یا 9 ساعت بعد از غروب آفتاب در قم و در آمریکا و برزیل و ... دیده  شد و اعلام کردند چون در ایران دیده شد برای همه بلادی که شب مشترک با ایران دارند یعنی کل بلاد اسلامی عید است ولی اشکالی که به این نظر وارد است این است که هلال و ثبوت آن مانند طلوع و غروب خورشید نیست؛ به تعبیر آیت الله خویی هلال یک امر وحدانی در کل عالم است و به مجرد اینکه ماه از تحت الشعاع خارج شد برای همه کره زمین یکسان است ولی بعدا اشکالاتی ایجاد شد که اشتراک شب را شرط کردند.

ماجرای سقط جنین

آیت‌الله خویی همچنین به مرحوم شیخ فرج عمران، از علمای قطیف عربستان گفته است که فتوای من این است که هلال با حکم حاکم ثابت نمی‌شود ولی برای اینکه مؤمنان در عربستان به مشکل برنخورند به آیت‌الله حکیم مراجعه کنند. موارد متعدد دیگری هم داریم که فقیهی مجوز داده است در این مسئله به نظر فقیه دیگر برای رفع مشکل عمل شود که نمونه بارز آن در فرمایشات امام خمینی(ره) وجود دارد. آیت‌الله خویی می‌فرمود که تقلید طریقیت دارد و نه موضوعیت یعنی اگر کسی بدون تقلید عمل کند و معلوم شود عمل او مطابق نظر درست بوده است صحیح است. آیت‌الله شاهرودی هم این مثال را می‌زد که  الان در بیمارستان‌های ایران در مسئله تعارض بین جان مادر و جنین، طبق نظر خویی و تبریزی عمل می‌شود نه فتوای امام و رهبری و در این فرض می‌توان جنین را به خاطر سلامت مادر، سقط کنیم. اگر در اینجا نظر امام ملاک باشد مردم و پزشکان باید معطل بمانند.

فتوای اختلافی ارجاع به مشهور شود

در مسئله اتحاد آفاق هم وقتی به نظر 90 درصد فقها عمل کنیم که در بین آنها افراد شاخص زیادی چون امام خمینی، آیت‌الله سیداحمد خوانساری،  آیت‌الله میلانی و آیت‌الله حکیم و ... هم وجود دارند، دارای حجت شرعی است. حرف بنده این است که در موارد اختلافی مانند عید فطر فقیهی که نظرش خلاف مشهور است به مقلدین خودش بگوید که شما در این مسئله از من تقلید نکنید؛ اگر بگویید آیا این با مبانی فقهی سازگار است جواب مثبت است؛ از آیت‌الله گلپایگانی در مورد نماز جمعه استفتاء شد و ایشان نظر مخالف مشهور داشت لذا فرمود به فقیه دیگر رجوع شود.

از قدیم‌الایام هم گفته شده است که قانون مدنی ایران طبق نظر مشهور فقها نوشته شد تا اگر مرجعی فوت کرد آن قانون زیر سؤال نرود.

شروع ماه متوقف به استهلال نیست

مختاری همچنین در پاسخ به این پرسش که علم می‌تواند تحولات سالیان آینده را پیش‌بینی کند ولی چرا فقها این مسئله را حل نکرده‌اند، چنین پاسخ داد: ماه قمری، ثبوتا سر جای خود هست چه استهلال باشد یا نباشد، ملاکی که شارع برای شروع ماه قرار داده است چیست؟ همه فقها تصریح دارند که رؤیت، موضوعیت ندارد یعنی اگر هیچ کس ماه را نبیند باز ماه رمضان خواهد آمد و متوقف بر دیدن ماه نیست. بیشتر فقها ملاک شروع ماه قمری را زمانی می‌دانند که رؤیت‌ شود و مثلا 50 نفر و هزار نفر و ... ببینند. بنابراین فقها می‌گویند اگر همه اهل نظر بگویند ماه دیده نمی‌شود ولی صد نفر هم ببینند پذیرفته نیست بنابراین ملاک حلول، رؤیت‌پذیری است و  در جایی که منجمان مشکوک باشند نیاز به رؤیت فعلی است.