شاخص‌های حکمرانی شایسته از منظر امام علی(ع)
علی میر با بیان اینکه شاخص‌هایی که در حکومت علوی ذکر شده، در هر حکومتی موجود باشد، حکومت شایسته اسلامی خواهد بود، گفت: اما آنچه ضرورت دارد استخراج این شاخص‌هاست و یکی از شاخص‌های حکمرانی شایسته از دیدگاه امام علی(ع)، پاسخ‌گویی است.
علی میر، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی لرستان در گفت‌وگو با ایکنا از لرستان در بیان مبانی و شاخص‌های حکمرانی شایسته از دیدگاه امام علی(ع) گفت: رهبری در اسلام از اهمیت و جایگاه مهمی برخوردار است که اصول و ویژگی‌های خاصی برای آن وجود دارد. دین اسلام بر امر رهبری و مدیریت جامعه تأکید زیادی دارد و پیامبران و امامان و اولوالامر را رهبر اجتماع در تمام امور معرفی کرده است.
وی افزود: فعلیت یافتن زمامداری اسلامی نیز دلیل بارز بر توجه اسلام به امر ولایت و رهبری است و این مسئله، حکمتی است که حکایت از نیاز مردم جامعه به زمامداری می‌کند تا از هرج‌ومرج جلوگیری شود و نظم و صلح تضمین شود. قرآن کریم، در مورد امامت و رهبری، هم به گذشته پرداخته و هم برای آینده نیز احکامی را ارائه کرده و ضرورت و اهمیت این مسئله را بیان فرموده است.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه در قرآن کریم در باب رهبری آیات متعددی وجود دارد و هر کدام از این آیات ویژگی‌های خاصی از رهبری و لزوم و ضرورت آن را بیان فرموده است، اضافه کرد: در زمینه رهبری در آیه 59 سوره نساء آمده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِي الأَمْرِ مِنكُمْ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللّهِ وَالرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا؛ اى كسانى كه ايمان آوردهايد خدا را اطاعت كنيد و پيامبر و اولياى امر خود را نيز اطاعت كنيد پس هرگاه در امرى دينى اختلاف نظر يافتيد اگر به خدا و روز بازپسين ايمان داريد آن را به كتاب خدا و سنت پيامبر او عرضه بداريد اين بهتر و نيکفرجامتر است.»
میر با اشاره به اینکه در اینجا یک سؤال اساسی مطرح است و آن این است که حکومت شایسته از دیدگاه حضرت علی(ع) به‌عنوان الگویی که کاستی‌های حکمرانی خوب را ندارد، چیست؟ مبانی نظری حکمرانی شایسته چیست؟ و شاخص‌های آن کدام است؟ گفت: حکمرانی شایسته عبارت از فرایند تصمیم‌گیری توسط خداوند یا انبیا، اولیا و نایبان بر حق آنان و اجرای آن به‌منظور نیل افراد و جامعه به رفاه، آسایش و تکامل دنیوی و سعادت و رستگاری اخروی است.
وی با بیان اینکه حکمرانی شایسته از بُعد هستی‌شناسی، هستی حقیقی را از آن خداوند دانسته که سایر موجودات را تجلیات او و نشئت گرفته از او می‌داند، اظهار کرد: حکمرانان باید دستورات را از مبدأ هستی‌بخش بگیرند و در جهت رفاه دنیوی و سعادت اخروی جامعه انسانی به کار بندند، به بیان دیگر، آنان باید از زندگی دنیوی به‌عنوان یک وسیله برای رسیدن به کمال اخروی استفاده کنند.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: برای حکومت شایسته حضرت علی(ع) شاخص‌های بسیاری ذکر شده است که اگر این شاخص‌ها در هر حکومتی باشد، آن حکومت از نظر محتوا، شایسته است و در اصطلاح به آن حکمرانی شایسته گفته می‌شود و اگر این شاخص نباشد آن حکومت غیرمطلوب و غیرشایسته خواهد بود.
وی با بیان اینکه منظور از حکمرانی شایسته آن نوع حکمرانی است که این محتوا و مشخصه‌ها را داشته باشد که به‌طور طبیعی متفاوت از شاخص‌های حکمرانی خوب از نظر محتوا خواهد بود، گفت: در اسلام دو حکومت یا حکمرانی شایسته در دو دوره زمانی عینیت خارجی پیدا کرده است: یکی در دوره پیغمبر اکرم(ص) و دیگری در دوره امیرالمؤمنین علی(ع) کمااینکه امام خمینی(ره) در این باره در صحیفه می‌فرماید: «قانون خدا آنها را تعیین کرده است،آنها به حکم قانون واجب‌الاطاعه هستن پس حکم از آن قانون خداست و قانون خدا حکومت می‌کند.»
این استاد دانشگاه با بیان اینکه شاخص‌هایی که در حکومت علوی ذکر شده، در هر حکومتی موجود باشد، حکومت شایسته اسلامی خواهد بود، اما آنچه ضرورت دارد استخراج این شاخص‌هاست، افزود: یکی از شاخص‌های حکمرانی شایسته از دیدگاه امام علی(ع)، پاسخ‌گویی است.
حکمران شایسته پاسخ‌گویی را یک تکلیف می‌داند
وی اضافه کرد: حکمرانی شایسته پاسخ‌گویی را همانند حکمرانی خوب منحصر به پاسخ‌گویی اجتماعی نمی‌داند، بلکه پاسخ‌گویی را به‌عنوان یک تکلیف پیش از هر چیز، در برابر خواسته‌های خداوند می‌داند؛ زیرا در حکمرانی شایسته، باید همه حرف‌ها، عمل‌ها، برنامه‌ها، موضع‌گیری‌ها، جنگها، صلح‌ها، رابطه‌ها و قطع رابطه‌ها، بر مبنای رهنمود مکتب و الهام گرفته از دین باشد.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی لرستان با بیان اینکه یکی از شاخص‌های حکومت علوی قانون‌مداری یا حاکمیت قانون است، اظهار کرد: منظور از قانون‌مداری، اعمال قوانین الهی در همه عرصه‌ها و بر همه افراد است، زیرا اگر قانون حاکم باشد هیچ صاحب حقی از تباه شدن حقش نخواهد ترسید و هیچ زورمندی در سایه زر و زور خویش نخواهد توانست از چنگ قانون بگریزد. احساس امنیت در جامعه از نشانه‌های حاکمیت قانون است و امام علی(ع) در برابر اصرار آنان که از او می‌خواستند خلافت را بپذیرد، بر این مسئله تأکید می‌کردند که حکومت او حکومتن قانون است و به هیچ توصیه‌ای، درخواستی، افزون‌خواهی و امتیازطلبی گوش نخواهند داد و آنچه را قانون خداست عمل خواهند کرد، هرچند برخی را خوش نیاید و رنجیده شوند.
میر با بیان اینکه یکی دیگر از شاخص‌های حکومت علوی شفافیت است و منظور از شفافیت این است که اطلاعات لازم به آگاهی مردم رسانده شود و آنان در جریان انجام کارها قرار بگیرند، افزود: امام علی(ع) در خطبه 50 نهج‌البلاغه با توجه به این شاخص، می‌فرمایند: «بدانید، حقی که شما بر عهده من دارید این است که چیزی را از شما مخفی ندارم، جز اسرار جنگ را، و کاری را بی‌مشورت شما نکنم، جز اجرای حکم خدا حقی را که از آن شماست از موعد خود به تأخیر نیفکنم و تا به انجامش نرسانم از پای ننشینم، و حق شما را به تساوی دهم.»
این استاد دانشگاه یکی دیگر از مشخصه‌های حکمرانی شایسته را کارایی و اثربخشی ذکر کرد و افزود: حضرت علی(ع) برای کارایی و اثربخشی حکمرانی شایسته سه معیار را ذکر کرده است؛ از جمله اینکه امام به مالک اشتر دستور می‌دهند که مالیات را از مردم جمع‌آوری کرده، از آن برای آبادسازی شهرها استفاده کند، دوم مالیات وقتی از مردم گرفته می‌شود که توسعه و آبادانی کشور امکان مالیات‌گیری را فراهم کرده باشد، چراکه اگر از مردم در شرایطی مطالبه مالیات کند که از رونق و آبادانی در جامعه خبری نیست، با این کار خود، شهرها را ویران و مردم را نابود خواهد کرد و حکومتش چندان دوام نخواهد آورد، سوم اینکه از تمامی منابع به‌صورت عام و از منابع مالیاتی به‌صورت خاص استفاده بهینه کرده، از اسراف و زیاده‌روی پرهیز کند.
وی ادامه داد: یکی دیگر از شاخص‌های حکمرانی شایسته، مبارزه با فساد(سوءاستفاده از قدرت یا اعتماد عمومی در جهت منافع شخصی) است، امام علی(ع) همیشه با این شیوه عمل کارگزاران، که از موقعیت حکومتی خود سوءاستفاده می‌کردند، مبارزه کرده و می‌فرمودند: «نباید در آنچه متعلق به عموم مردم است، برای خود حق ویژه‌ای قایل باشی» یا خطاب به والی بصره می‌فرمایند: «به خدا قسم، اگر بفهمم در اموال مسلمانان خیانت کرده‌ای چه کم و چه زیاد، آنچنان بر تو سخت خواهم گرفت که اندک مال و تنگدست شوی و خوار و پریشان‌حال گردی.»
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی لرستان در بیان خصوصیات و معیارهای مدیران در نهج‌البلاغه علم و دانش، تجربه کاری، حُسن تدبیر، سعه‌صدر، شایستگی و کفایت، نظم و انضباط، حُسن سابقه، داشتن پشتکار و دوری از تنبلی، تندذهنی و داشتن حافظه قوی، پاکی و صالحیت خانوادگی، داشتن قدرت تشخیص و تجزیه و تحلیل، آینده‌نگری، بلندی همت، قدرت و توانایی، استقامت در برابر مشکلات، قاطعیت، شجاعت را از خصوصیات و معیارهای تخصصی بیان کرد.
وی ادامه داد: از خصوصیات و معیارهای ارزشی نیز می‌توان به سخاوت، وفاداری، تواضع و فروتنی، تسلط بر خشم، عدالت و انصاف، گشاده‌رویی، میانه‌روی در درشتی و نرمی، امانتداری، رفق و مدارا، عنایت به کارکنان، صبر و بردباری، طرد سخن‌چین و چاپلوس، خوش‌بینی نسبت به دیگران، عیب‌پوشی و پرهیز از عیب‌جویی، ارتباط مستقیم با کارکنان، پرهیز از غرور و تکبر، گذشت و پوزش‌پذیری، وفای به عهد، جاذبه و دافعه، صداقت، اعتماد به نفس، مشورت کردن، احتیاط و دقت در قضاوت اشاره کرد.
میر اضافه کرد: همچنین از خصوصیات و معیارهای مکتبی حکمرانی شایسته نیز می‌توان به مواردی از جمله تقوی، امید به پاداش الهی داشتن و بیمناک از عذاب او بودن، اطاعت از اوامر خدا و یاری کردن او، توانایی در کنترل نفس، توکل بر خدا، قیام به وظیفه، حق‌گرایی، مسئولیت در قبال جامعه، مهربانی با ضعیفان و قاطعیت با قدرتمندان، خیرخواهی، داشتن آرمان، اهمیت دادن به نماز، عبرت از گذشتگان، امتیاز ندادن به خویشان و اطرافیان، صرفه‌جویی در اموال عمومی، عدم همکاری در اعمال خلاف، پرهیز از سوءاستفاده از مقام اشاره کرد.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه کلام و سیره معصومین(ع) درس زندگی سعادتمند در این دنیا و رستگاری آخرت برای انسان است، اظهار کرد: همان‌طور که در معیارهای استخراج شده از نهج‌البلاغه مشاهده شد، معارف اهل بیت(ع) فقط به یک بُعد انسان نمی‌پردازد و انسان را در تمام ابعاد وجودی رشد می‌دهد.
وی با بیان اینکه بر این اساس می‌توان چنین نتیجه گرفت که در رویکرد اسلامی، نظامی جامع و همه‌جانبه در مقام تعریف ویژگی‌های مدیران مدنظر است که ابعاد درونی ساختاری، رفتاری را به‌صورت همزمان پوشش می‌دهد، گفت: اهمیت تبیین صفات و خصوصیات مدیران از دیدگاه حضرت علی(ع) را می‌توان به این‌صورت توضیح داد که در اندیشه علوی هیچ خطری برای جامعه اسلامی، همچون خطر بر سر کار آمدن افراد فاقد اهلیت یا کم‌صلاحیت نیست؛ آن حضرت در نامه‌ای به مصریان که با مالک اشتر فرستاد، هنگامی که او را حکومت آن سرزمین گمارد، چنین هشدار داده است: «من بیم آن دارم که نابخردان و نابکاران زمام امور این ملت را به دست آرند و مال خدا را دست به دست گردانند و بندگان او را بردگان خود گیرند و با صالحان به دشمنی برخیزند و فاسقان را حزب خود قرار دهند.»
انتهای پیام
