حق تلاوت با رعایت آداب ظاهری محقق می‌شود
تلاوت قرآن مانند دیگر عبادات، آداب خاصی در ظاهر و باطن دارد که باید آن‌ها را شناخت و انجام داد؛ بدون رعایت این آداب، حق تلاوت ادا نمی‌شود و تلاش قاری ثمر ندارد.
حجت‌الاسلام والمسلمین عیسی عیسی‌زاده، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم در دهمین یادداشتی که در اختیار ایکنای قم قرار داده است، نوشت: در یادداشت قبلی نوشته شد که یکی از راه‌های انس با قرآن تلاوت آن است، در یادداشت پیش‌رو، مهم‌ترین توصیه‌های اهل بیت(ع) درباره آداب ظاهری تلاوت قرآن، مرور می‌شود.
تلاوت قرآن مانند دیگر عبادات، آداب خاصی دارد که باید آن‌ها را شناخت و انجام داد. بدون رعایت این آداب، حق تلاوت ادا نمی‌شود و تلاش قاری ثمر ندارد.
آنچه به‌عنوان ادب ظاهری تلاوت، در روایات و کلام بزرگان آمده، رعایت نکاتی است که به کیفیت خواندن، نشستن، تلفظ، طهارت، وقار، جهت‌گیری و... مربوط می‌شود. ادب باطنی هم بیشتر به حالت درونی و خشوع قلبی و توجه به در محضر خدا بودن و اینکه قرآن منشور پروردگار است و ما مخاطب این کتابیم و اوامر و نواهی آن متوجه ماست و این‌گونه مسائل مربوط می‌شود. برای حضور در محضر قرآن، مراعات هر دو «ادب» ضروری است، تا از هدایت و نور قرآن بهره‌مند شویم.
آداب ظاهری تلاوت قرآن
تکریم و بزرگ داشتن
نخستین شرط حضور در محضر قرآن، بزرگ شمردن، برخورد مؤدبانه و همراه با احترام است، چراکه قرآن تجلی خداوند متعال است؛ قرآن کتاب خدا، کلام خدا و هدیه محبوب است که برای بشر فرستاده شده است، همان‌گونه که محبوب را باید محترم و بزرگ شمرد، هدیه او را نیز باید ارزشمند و عزیز دانست.
بیشتر بخوانید:
- آثار و ارزش تلاوت قرآن را قدر بدانیم
- توصیه‌های اهل بیت(ع) در زمینه آموزش قرآن به فرزندان
- شناخت ارزش‌های فراگیری قرآن
- رسالت قرآن درمان رذایل اخلاقی و رفتاری است
- برنامه جاودانه قرآن دنیا را آباد و مملو از معنویت می‌کند
از رسول خدا(ص) در این باره نقل شده است که فرمودند: «قرآن کریم پس از خدای سبحان از هر چیزی برتر است. هر آن که قرآن را بزرگ شمارد، خدا را بزرگ شمرده و هر آن که قرآن را بزرگ نشمارد به حریم خدای سبحان استخفاف روا داشته است.» و ایشان نیز فرمودند: «خداوند عزوجل می‌فرماید ای حاملان قرآن با بزرگداشت کتابش، محبوب خداوند متعال شوید تا محبت شما را زیاد کند و همچنین شما را محبوب خلقش قرار دهد»؛ و در جمله‌ای دیگر فرمودند: «هر شخصی قرآن را امام خود قرار دهد، او را به بهشت می‌رساند و هر شخصی قرآن را پشت سر خود قرار دهد او را به جهنم سوق می‌دهد»؛ و نیز فرمودند: «بر شما باد که چنگ به دامان قرآن بزنید و آن را پیشوا و رهبر خود قرار دهید؛ زیرا آن سخن پروردگار جهانیان است، از طرف اوست و به‌سوى او بر می‌گردد، بنابراین به متشابهات آن‌ها هم ایمان آورید و از ضرب‌المثل‌هاى آن پند گیرید.»
از این روایات می‌توان فهمید که تکریم قرآن، علاوه بر رعایت ادب در تعامل فیزیکی با قرآن مثل شیوه برداشتن قرآن یا قرار دادن آن در جای محترم شامل امور غیر فیزیکی مثل اقتدای عملی قرآن را نیز می‌شود. امیرمؤمنان علی(ع) نیز می‌فرماید: «پس خدای سبحان، در کتاب خود، قرآن، بی آن که او را ببینند خود را به ایشان آشکار گرداند.»
عظمت قرآن اقتضا می‌کند انسان، با تواضع و به قصد تأثیرپذیری در پیشگاه کتاب خدا حاضر شود و با وضو و حضور قلب و رو به قبله آیات آن را تلاوت کند. امام صادق(ع) در این‌باره فرموده‌اند: «وقتى در روز قیامت، خداوند اولین و آخرین را در صحراى محشر جمع مى‌کند، در میان آن‌ها شخص بسیار زیبایى دیده مى‌شود که زیباتر از آن در میان اهل محشر نیست و آن قرآن است که بدان شکل ظاهر مى‌شود. در آن هنگام به نقل از جلد دوم کتاب اصول کافی صفحه ۶۰۲، خداوند عزوجل مى‌فرماید: سوگند به عزت و جلال و ارتفاع مکانم، من امروز آنان را که تو را در دنیا گرامى داشته‌اند، گرامى خواهم داشت و آنان را خوار خواهم کرد که تو را در دنیا خوار مى‌داشتند.»
باید توجه داشت که قرآن کریم هرگز تنها براى اینکه با آداب و رسوم و احترام خاصى با آن مواجه شویم، نازل نگردیده است. قرآن فقط براى حفظ کردن و تلاوت با لحن و صوتى زیبا نیست. قرآن کتاب زندگى و پیام‌هاى الهى است که همگان موظفند در زندگى دنیوى خود آن‌ها را به کار بندند تا در دنیا و آخرت رستگار شوند، خصوصاً دست‌اندرکاران حکومت در جوامع اسلامى موظفند سیاست‌هاى کلى نظام را براساس رهنمودهاى این کتاب الهى تنظیم و به اجرا درآورند تا زمینه رشد و تعالى فرهنگ قرآن در بین افراد جامعه بهتر مهیا شود و در نتیجه هدف نزول قرآن، که همان تکامل و سعادت انسان در سایه بسط قسط و عدل در روى زمین است، تحقق یابد.
با تأسف برخلاف این انتظار، امروزه آنچه به‌عنوان تکریم و تعظیم قرآن کریم شاهد هستیم از حد پرداختن به ظواهر روبنایى در نمی‌گذرد و لزوم محوریت قرآن در زندگى سیاسى ـ اجتماعى مسلمانان مورد غفلت قرار گرفته است. امروزه در بسیارى از کشورهاى اسلامى مؤسساتى از دوره آمادگى و دبستان تا سطح دانشگاه به امر تعلیم و تعلم قرآن کریم مى‌پردازند و در جهت فراگیرى روخوانى و حفظ و قرائت قرآن به روش‌هاى مختلف همت مى‌گمارند و هر ساله شاهد مسابقات جهانى حفظ و قرائت قرآن کریم هستیم.
علوم مختلف قرآنى از قبیل تجوید و ترتیل جایگاه ویژه‌اى در میان علاقه‌مندان به قرآن دارد. علاوه بر این امور، قرآن در میان عامه مسلمانان از احترام ویژه‌اى برخوردار است، به نحوى که دست بى‌وضو بر کلمات و آیات آن نمى‌گذارند و در هنگام قرائت مؤدب مى‌نشینند. بیشتر افراد، در مقابل قرآن پاى خود را دراز نمى‌کنند. آن را در بهترین جلد و مناسب‌ترین مکان‌ها قرار مى‌دهند و خلاصه احترام‌هاى ظاهرى از این قبیل در میان عامه مسلمانان امرى رایج است.
بدیهى است که رعایت امور مذکور به‌عنوان احترام به این کتاب آسمانى، ارزشى بایسته است که هر قدر بدان پایبند باشیم، حق احترام این کتاب آسمانى را آن‌طور که شایسته است ادا نکرده‌ایم و شکر این بزرگ‌ترین نعمت خداى متعال را که نعمت هدایت است، به جاى نیاورده‌ایم؛ لکن بالاترین نوع احترام و شکر هر نعمت، شناخت حقیقت آن و به‌کارگیرى آن در جهتى که خدا آن را آفریده، است.
آنچه به‌عنوان موارد احترام مسلمانان به قرآن کریم ذکر شد، هر چند ضرورى و لازم است؛ لکن با انجام این امور هدف خداى متعال از نزول قرآن محقق نمى‌شود و تکالیف مسلمانان در قبال این کتاب آسمانى انجام نمى‌شود. آشنایى با ظواهر قرآن و قرائت آیات الهى و ارج نهادن ظاهرى به این نسخه شفابخش، مقدمه عمل به مضامین و دستورات آن است. حق واقعى قرآن، بدون محور قرار دادن آن در زندگى سیاسى و اجتماعى مسلمانان ادا نمى‌شود.
بدیهى است بوسیدن و احترام گذاشتن به نسخه پزشک و خواندن آن با آوازى بسیار زیبا، بدون فهم دستورات و راهنمایى‌هاى پزشک و عمل کردن به آن‌ها هرگز دردى را از بیمار درمان نمى‌کند. در باب قرآن نیز باید گفت هر چند اداى احترام‌هاى ظاهرى نسبت به قرآن کریم از امور پسندیده و از وظایف تک تک مسلمانان است، لکن این کمترین وظیفه مسلمانان در قبال این کتاب آسمانى است و مسلمانان موظفند با فهم قرآن کریم و عمل به دستورات حیات‌بخش آن، به شکر و احترام واقعى نسبت به این نعمت الهى روى بیاورند و خود را از این ودیعه پرفیض محروم نکنند تا با این نور الهى دنیاى ظلمت‌زده خویش را روشنى بخشند.
پناه بردن به خدا
از آداب تلاوت قرآن که خداوند به آن توصیه کرده است، پناه بردن به اوست از شر شیطان رانده شده، از این توصیه خداوند می‌توان دریافت که شیطان، همواره درصدد است انسان را از تلاوت آیه‌های قرآن باز دارد. خداوند به بندگانش هشدار می‌دهد که در این هنگام، به خدا پناه ببرید. البته منظور این آیه، این نیست که تنها به استعاذه بسنده شود، بلکه باید این ذکر را تبدیل به فکر و فکر را تبدیل به یک حالت درونی کرد و به هنگام خواندن هر آیه، به خدا پناه برد، از اینکه وسوسه‌های شیطان، حجابی میان ما و کلام حیات‌بخش او شود. خود اهل بیت(ع) هرگاه می‌خواستند آیه‌ای را بخوانند، پیش از آن استعاذه می‌کردند.
حلبی از امام صادق(ع) پرسید: آیا در آغاز هر سوره، استعاذه خوب است؟ فرمود: آری، از شیطان رجیم به درگاه خدا پناه ببر و استعاذه کن.»؛ در روایتى از امام صادق(ع) آمده است که در پاسخ این سؤال که چگونه این دستور را عمل کنیم؟ و چه بگوییم؟ فرمود: بگو «استعیذ بالسمیع العلیم من الشیطان الرجیم»؛ امام خمینی(ره) نیز در این باره فرموده‌اند: «از آداب مهمه قرائت، استعاذه از شیطان رجیم است که خار طریق معرفت و مانع سیر و سلوک الی الله است؛ و این استعاذه و پناه بردن، با لقلقه لسان و صورت بی‌روح و دنیای بی‌آخرت تحقق پیدا نکند؛ چنانچه مشهود است که این لفظ را کسانی هستند که چهل، پنجاه سال گفته و از شر این راهزن نجات نیافته و در اخلاق و اعمال بلکه عقاید قلبیّه از شیطان تبعیت و تقلید کرده‌اند. اگر درست پناه برده بودیم از شر این پلید، ذات مقدس حق‌تعالی که فیاض مطلق و صاحب رحمت واسعه و قدرت کامله و علم محیط و کرم بسیط است ما را پناه داده بود و ایمان و اخلاق و اعمال ما اصلاح شده بود.»
آغاز کردن با نام خدا
بعد از پناه بردن به خدا از شیطان رانده شده، آغاز تلاوت با نام خداوند از دیگر آداب تلاوت است که باید قاری به آن توجه کند. شروع به نام خداوند، فقط گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم» نیست؛ بلکه به این معناست که قاری و حافظ با نام خدا آغاز و با یاد او ختم کند و در طول مدت تلاوت، از او غفلت نورزد. استعاذه، کار تسمیه را نمی‌کند؛ زیرا استعاذه یعنی «پناه بردن به پروردگار از شر وساوس شیطانی» و تسمیه یعنی «بسم الرحمن الرحیم» گفتن، بنابراین خداوند متعال خطاب به رسول اکرم(ص) در آیه یک سوره علق می‌فرماید: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ» یعنی با نام حق قرائت کن و این مخصوص حضرت رسول(ص) نیست؛ بلکه هر شخصی در پرتو این نور می‌نشیند، باید به‌گونه‌ای با نام پروردگار آغاز کند که یاد او در قلبش جلوه‌گر باشد.
رعایت طهارت و نظافت
از آداب قرائت آن است که قاری هنگام تلاوت پاکیزه باشد. اگر چه وضو گرفتن برای قرائت قرآن مستحب است، ولی رعایت ادب در محضر حق تعالی، وضو داشتن را ایجاب می‌کند. همچنین نظافت بدن و دهان و پوشیدن لباس تمیز، از آداب ظاهری قرائت است. رعایت این آداب موجب نورانیت قاری و زیباتر شدن تلاوتش می‌شود. زیرا تلاوت قرآن، گفت‌وگوی عابد و معبود است و به هنگام گفت‌وگو با مولا باید طاهر و نظیف بود.
از رسول خدا(ص) درباره رعایت نظافت هنگام قرائت در صفحه ۱۳۸ جلد ۷۳ بحارالأنوار نقل شده است که فرمودند: «راه قرآن را تمیز کنید. گفتند: راه قرآن چیست؟ فرمودند: دهان‌هایتان. گفتند: به چه وسیله؟ فرمودند: با مسواک»؛ امیر مؤمنان علی(ع) نیز در این باره فرموده‌اند: «بنده خدا، هنگامی که طهارت ندارد، قرآن تلاوت نمی‌کند.»
امام صادق(ع) نیز در این باره فرموده‌اند: «خدواند در مواعظش به حضرت عیسی(ع) فرمود: «کتاب مرا در حالی که پاکیزه و با طهارتی بخوان.» در روایت دیگر است که امام صادق(ع) به فرزندش اسماعیل که بیمار بود فرمودند: «قرآن بخوان، اسماعیل گفت: وضو ندارم حضرت فرمودند: نوشته قرآن را مس نکن بلکه ورق را مس کن و بخوان.»؛ با توجه به اینکه فرزند در حال موت بوده و نمی‌توانسته‌اند وضو بگیرند، امام صادق(ع) او را از قرائت منع نفرموده، بلکه از مس نوشته قرآن منع کرده‌اند، از این‌رو، معلوم می‌شود که وضو برای تلاوت قرآن لازم نیست.
دعا قبل و بعد از تلاوت
دعا سبب اتصال عبد به معبود است و همان‌طور که قرآن کریم فرموده است، اگر دعای شما نبود، خداوند هیچ نظر و عنایتی بر شما نمی‌فرمود؛ و چه زیباست که قاری قرآن به دعا خواندن قبل و پس از تلاوت عادت کند. امام حسن مجتبی(ع) درباره ارزش دعا هنگام قرائت قرآن صفحه ۳۱۳ جلد ۹۰ بحارالأنوار فرموده‌اند: «کسی که قرآن بخواند، برای وی دعای مستجابی است در حال یا در آینده.»
در روایات اهل بیت(ع) ادعیه بسیاری برای قبل و پس از تلاوت وارد شده است که برای نمونه دو مورد از آن‌ها در اینجا نقل می‌شود.
نمونه اول: امام صادق(ع) درباره شیوه دعا کردن هنگام قرائت در صفحه پنجم جلد ۹۵ بحارالأنوار فرموده‌اند: «هنگامی که قرآن را گرفتی پس بگو: خدایا! تو را شاهد می‌گیرم که این کتاب توست که بر رسولت، از جانب تو نازل شده است و کلام ناطق توست که بر زبان نبی‌ات جاری شده است. آن را هدایت‌کننده‌ای از جانب خودت برای مردم قرار دادی و ریسمان متصلی بین خود و خلقت قرار دادی. خدایا! کتاب و عهدت را گشودم، پس نگاهم را در آن عبادت و قرائتم را ذکر و فکرم را عبرت قرار ده و مرا از آنان که از بیان موعظه‌هایت پند گیرند و از معاصیت دوری می‌گزینند، قرار ده و بر دل و گوش و چشمانم، هنگام قرائت مهر غفلت نزن و قرائتم را قرائت بی‌تدبر قرار مده بلکه مرا متدبر در آیات و احکام و گیرنده دستورات دینت قرار ده و قرائتم را با غفلت و بی‌دقت قرار مده. همانا تو با رأفت و مهربانی و پس از تلاوت می‌گوید: خدایا! آنچه از کتابت مقدر فرموده بودی، خواندم پس ای خدای ما، سپاس مخصوص توست. خدایا! مرا از اشخاصی که حلال آن را حلال و حرام آن را حرام می‌دانند و به محکم و متشابهش ایمان دارند قرار ده و قرآن را در قبر و حشر اُنس من قرار ده و مرا از اشخاصی قرار ده که با خواندن هر آیه‌ای، درجه‌ای از درجات بهشت را بالا می‌روند.»
نمونه دوم: رسول خدا(ص) بعد از تلاوت سوره بقره این‌گونه دعا فرمودند: «خدایا! به حرمت قرآن بر من رحم کن و آن را راهنما، نور، رستگاری و رحمت برایم قرار ده. خدایا! مرا به آنچه که فراموش کرده‌ام، متذکر ساز و آنچه را که نمی‌دانم، بر من بیاموز و در ساعات روز و شب تلاوت آن را نصیبم گردان و آن را حجت و دلیلم قرار بده، ای پروردگار جهانیان.»
رو به قبله نشستن
از آدابی که در جلسات تلاوت، بر آن تأکید می‌شود، رو به قبله نشستن هنگام قرائت است. سیدمحمدکاظم یزدی در کتاب عروةالوثقی آورده است: «رو به قبله نشستن، در بعضی از جا‌ها مستحب است: در حال دعا کردن، در حال قرائت قرآن، در حال ذکر و تسبیح، در حال تعقیبات نماز، در حال طرح شکایت نزد قاضی، در حال سجده شکر، در حال سجده سور عزائم و در حال نشستن.»؛ از امام صادق (ع) نیز درباره شیوه نشستن رسول خدا(ص) نقل شده است که اکثر نشستن آن حضرت، رو به قبله بود.
از روی مصحف خواندن
اسحاق بن عمّار می‌گوید: از امام صادق(ع) سؤال کردم که من حافظ قرآن هستم، هنگام قرائت، از حفظ بخوانم یا از روی مصحف؟ حضرت فرمودند: «که از روی مصحف بخوان؛ مگر نمی‌دانی که نظر به قرآن عبادت است.»
رسول خدا(ص) درباره ارزش روخوانی قرآن فرموده‌اند: «شخصی که از رو قرآن بخواند، خدا براى او دو هزار حسنه مى‌نویسد و شخصی که آن را از حفظ بخواند هزار حسنه نوشته مى‌شود.» و در سخنی دیگر فرمود: «برترین عبادت امت من روخوانى قرآن است.»
آمده است که مردم نماز می‌خواندند و ابوذر به امام علی(ع) نگاه می‌کرد از او سؤال شد، چرا این کار را انجام می‌دهی؟ گفت: از رسول خدا(ص) شنیدم که می‌فرمود: نگاه کردن به علی بن ابیطالب عبادت است، نگاه کردن به والدین از روی رحمت و رأفت عبادت است و نگاه کردن به مصحف عبادت است و نگاه کردن به کعبه عبادت است.
گوش دادن به قرآن
قرآن، نوری است که به هر چه بتابد، چه کم چه زیاد، آن را نورانی می‌کند. به همین دلیل است که قرآن، در کنار سفارش به خواندن کتاب خدا، افراد را به گوش دادن آن هم تشویق کرده است.
«اَنصِتُوا» در آیه «وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ» از ماده انصات به معنى سکوت توأم با گوش فرادادن است؛ در اینکه آیا این سکوت و استماع به هنگام قرائت قرآن در تمام موارد است یا منحصر به وقت نماز و هنگام قرائت امام جماعت یا به هنگامی که امام در خطبه نماز جمعه تلاوت قرآن می‌کند، در میان مفسران گفت‌وگو بسیار است و احادیث مختلفى در کتب حدیث و تفسیر در این زمینه نقل شده است. آنچه از ظاهر آیه استفاده می‌شود این است که این حکم، عمومى و همگانى است و مخصوص به حال معینى نیست، ولى روایات متعددى که از پیشوایان اسلام نقل شده به اضافه اجماع و اتفاق علما بر عدم وجوب استماع در همه حال، دلیل بر این است که این حکم به‌صورت کلى یک حکم استحبابى است، یعنى شایسته و مستحب است که در هر کجا و در هر حال شخصی قرآن را تلاوت کند، دیگران به احترام قرآن سکوت کنند و گوش فرادهند و پیام خدا را بشنوند و در زندگى خود از آن الهام گیرند، زیرا قرآن، تنها کتاب قرائت نیست، بلکه کتاب فهم و درک و سپس عمل است.
این حکم مستحب به‌قدری تأکید دارد که در بعضى از روایات از آن تعبیر به واجب شده است؛ مثل این روایت که امام صادق(ع) فرموده‌اند: «بر تو واجب است که در نماز و غیر نماز در برابر شنیدن قرآن سکوت و استماع کنى و هنگامى که نزد تو قرآن خوانده شود، لازم است سکوت کردن.»
درباره آثار گوش دادن به تلاوت قرآن نیز آمده است که گوش دادن به قرآن سبب افزودن ایمان مؤمنان راستین است. پیامبر اکرم(ص) درباره ثواب شنیدن آیات کلام‌الله می‌فرماید: «هر شخصی قرآن را بشنود، خداوند به ازای هر حرفی، یک حسنه برای او می‌نویسند و او در زمره اشخاصی که قرآن می‌خوانند و از درجات و پله‌های بهشت بالا می‌روند، محشور می‌شود.»
در سیره رسول خدا(ص) آمده است که آن حضرت به ابن مسعود، یکی از اصحاب و شاگردان مکتب قرآن، فرمودند: «برایم قرآن بخوان» ابن مسعود عرض کرد: «قرآن به شما نازل شده است؛ آن وقت من برای شما بخوانم؟» رسول خدا(ص) فرمودند: «من دوست دارم قرآن را از دیگری بشنوم»؛ ابن مسعود قرآن خواند و دیدگان پیامبر(ص) پر از اشک شد.
در برخی روایات، ثواب قاری و شنونده قرآن، یکسان شمرده شده است و ثواب شنیدن یک آیه از قرآن، برابر با صدقه دادن به اندازه صُبَیر (کوه بزرگی در یمن) است. امام زین‌العابدین(ع) در این باره می‌فرمایند: «شخصی که حرفی از کتاب خدا را بشنود، بدون اینکه خود قرائت کند؛ خداوند برایش حسنه‌ای می‌نویسد و یکی از گناهان او را محو می‌کند و مقام او را یک درجه بالا می‌برد.»
علی حسینی
انتهای پیام
