زنده‌ترین حالات و اوقات را به تلاوت قرآن اختصاص دهیم

حجت‌الاسلام والمسلمین عیسی عیسی‌زاده، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم در یازدهمین یادداشتی که در اختیار ایکنای قم قرار داده؛ نوشته است: «تِلاوت»، از ریشه «تلو»، به معنای خواندن است و اینکه به باور برخی از علمای لغت، این ریشه یک معنا بیش ندارد و آن «اتّباع»؛ یعنی «در پی آمدن» است و چون در خواندن قرآن، آیات در پی یکدیگر می‌آیند، به آن «تِلاوة القرآن» گفته شده است. در تعریف دیگر آمد که تلاوت، پیاپی خواندن و تدبر در معانی در خصوص کتاب‌های آسمانی و پشت سرهم خواندن قرآن است.

یکی از رسالت‌های پیامبر اکرم(ص) و توصیه‌های خداوند به مسلمانان در تعامل با قرآن تلاوت آیات قرآن است. امام صادق(ع) در باره پیامد بی‌توجهی به تلاوت قرآن می‏‌فرماید: «سه چیز نزد خدا شکایت می‏‌کنند: مسجدی که خراب شده است و در آن نماز خوانده نمی‌شود، عالمی که در بین مردم قرار دارد و از او بهره نمی‏‌برند، و قرآنی که غبار روی آن را گرفته است و خوانده نمی‏‌شود.»

بیشتر بخوانید:

• حق تلاوت با رعایت آداب ظاهری محقق می‌شود
• آثار و ارزش تلاوت قرآن را قدر بدانیم
• توصیه‌های اهل بیت(ع) در زمینه آموزش قرآن به فرزندان
• شناخت ارزش‌های فراگیری قرآن
• رسالت قرآن درمان رذایل اخلاقی و رفتاری است
• برنامه جاودانه قرآن دنیا را آباد و مملو از معنویت می‌کند
• ویژگی‌های قرآن را بشناسیم
• نمایش زیست لذت‌بخش همراه با شکوه معنوی در کلام الهی
• فاصله فرهنگ عمومی جامعه با آرمان‌های قرآن
• بهره جستن از قرآن مشروط به تعامل صحیح با آن است

فرق معنایی تلاوت و قرائت این است که معنای تلاوت اخص از قرائت است؛ یعنى هر تلاوتى قرائت است، اما هر قرائتى تلاوت نیست و چون در مورد قرائت، قرآن به کار رود متضمن این نکته لطیف است که قارى باید از تعلیمات قرآن پیروى کند. ناگفته نماند که تلاوت و قرائت در خواندن دیگر کتاب‌های آسمانی نیز کاربرد داشته و در فرازهایی از قرآن نیز به آن اشاره شده است.

آداب تلاوت

تلاوت قرآن مانند دیگر عبادات، آداب خاصی دارد که باید آنها را شناخت و انجام داد. بدون رعایت این آداب، حق تلاوت ادا نمی‌شود و مشقت و زحمت قاری ثمره مفیدی نمی‌دهد. 

آنچه به‌عنوان ادب ظاهری تلاوت، در روایات و کلام بزرگان مطرح است، رعایت نکاتی است که به کیفیت خواندن، نشستن، تلفظ، طهارت، وقار و جهت‌گیری مربوط می‌شود. ادب باطنی هم بیشتر به خشوع قلبی و توجه به اینکه در محضر خداییم و قرآن منشور پروردگار است و ما مخاطب این کتابیم و اوامر و نواهی آن متوجه ماست و این گونه مسائل مربوط می‌شود. برای حضور در محضر قرآن، مراعات هر دو «ادب» ضروری است، تا از هدایت و نور قرآن بهره‌مند شویم؛ در بخش قبلی، هشت مورد از آداب ظاهری تلاوت مطرح شد. در این بخش نیز ادامه آن در ۹ مورد مطرح می‌شود.

رعایت ترتیل

ترتیل از «رَتَل»، به معنای منظم و استوار کردن آمده‏ است. با توجه به معناى لغوى کلمه، منظور این است که قرآن با آرامش و طمأنینه و به‌صورت منظم و مرتب و بدون عجله و شتاب خوانده شود که در چنین حالتى هم در خواننده اثر خود را گذارد و هم شنونده را تحت تأثیر جاذبه خود قرار دهد. ترتیل هنر درست و شمرده و شیوا خواندن قرآن است. در تفسیر ترتیل، روایاتى از معصومین(ع) رسیده است که در هر کدام به یکى از ابعاد وسیع آن اشاره شده است؛ مانند مکث در آیات، با صداى خوب خواندن، به‌طور روشن بیان کردن، خوب ادا کردن حروف و آشنایى با وقف‌ها و نیز چنان خوانده شود که دل‌هاى سنگین را بیدار کند. 

در تفاوت قرائت و تلاوت با ترتیل می‌توان گفت؛ «قرائت» و «تلاوت» در جریان ترتیل مطرح است و جزئى از آنکه عمدتاً به بخشى از «ترتیل در لفظ» نظر دارد و «ترتیل در معنا» را شامل نمی‌شود.

تعبیر به ترتیل در آیه ۴ سوره مزمل «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا»، که در اصل به معناى «تنظیم» و «ترتیب موزون» است، در اینجا به معناى خواندن آیات قرآن با تأنى و نظم لازم، ادای صحیح حروف، تبیین کلمات، دقت و تأمل در مفاهیم آیات، و اندیشه در نتایج آن است. بدیهى است چنین قرآن خواندنى می‌تواند در رشد معنوى، اخلاقى، تقوا و پرهیزگارى انسان نقش مؤثری داشته باشد. ‏

از امام صادق(ع) درباره «و رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا» سؤال شد که منظور چیست؟ آن حضرت فرمود: امیرمؤمنان علی(ع) فرمود که منظور این است که قرآن را واضح و شمرده بخوانید، نه مانند شعر و نه مثل پرتاب کردن مشتی شن که به هر طرف پراکنده باشد، بلکه قلب‌هایتان را با آن نرم کنید و دنبال آن نباشید که زود به آخر سوره برسید. 

صدای زیبا 

خواندن قرآن با صدای زیبا، هم بر زیبایی و جاذبه آن و هم بر تأثیرگذاری آن بر دل‌ها می‌افزاید. بر عکس، بدخواندن آن عامل گریز است. به قول سعدی

گر تو قرآن بدین نمط خوانی          ببری رونق مسلمانی

رسول خدا(ص) در این باره فرمود: «هر چیزی زینتی دارد و زینت و آراستگی قرآن، صدای خوب است.» همچنین ایشان فرمود: «قرآن را زیبا و نیکو بخوانید، چراکه صدای خوب، زیبایی قرآن را می‌افزاید.» 

امام صادق(ع) نیز در تفسیر «وَ رَتِّلِ القُرآنَ تَرتِیلاً»؛ مفهوم ترتیل و حق تلاوت را یکی، مکث و درنگ هنگام خواندن دانسته، یکی هم، زیبا خواندن قرآن.  

این توصیه، در سیره و روش اهل بیت(ع) نیز متجلی است و خود آنان زیبا و دلنشین قرآن می‌خواندند. در حدیث است که امام سجاد(ع) از همه مردم در قرائت قرآن خوش‌صدا‏تر بود و سقاها، کنار خانه ‏ایشان توقف می‌کردند و به قرآن خواندن آن حضرت گوش می‌دادند و امام باقر(ع) نیز چنان در تلاوت قرآن، خوش نوا بود که رهگذران و سقایان هنگام عبور، می‌ایستادند و دل به صدای خوش قرآن‌خوانی ایشان می‌سپردند. اميرالمؤمنين(ع) نیز می‌فرمايد: «قرآن را فرا گيريد و آن را نيكو تلاوت كنيد كه سودمندترين قصه‌هاست.»

تلاوت با لهجه عربی

با لهجه عربی تلاوت کردن از دیگر آداب تلاوت قرآن است، زیرا رسول خدا(ص) فرمود: «قرآن را با صدا و آهنگ عربى بخوانيد.» البته اگر تلاوت‌کننده قرآن به هر دلیل نتواند برخی کلمات قرآن را درست تلاوت کند یا در تلاوت اشتباه کند یا نتواند به لهجه عربی بخواند، نباید احساس گناه کند و آن را بهانه‌ای برای ترک قرائت قرآن قرار دهد. چنانکه رسول خدا(ص) فرمود: «قارى چنانچه قرآن را غلط يا اشتباه يا با لحن غير عربى بخواند، فرشته آن را همانطور كه نازل شده (صحيح و كامل) مى‌نويسد.».

رعایت حق آیات

خداوند در قرآن آیه ۱۲۱ سوره بقره فرموده است: «الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ أُولَٰئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ ۗ وَمَنْ يَكْفُرْ بِهِ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ؛ کسانی که کتاب آسمانی به آنها داده‌ایم، آن را چنان که شایسته آن است می‌خوانند، آنها به پیامبر اکرم(ص) ایمان می‌آورند و کسانی که به او کافر شوند، زیانکارند.»

از آداب تلاوت آن است که با توجه به مفاهیم قرآن، حق تلاوت آیات مراعات شود؛ به این نحو که چون به آیه سجده رسید سجده کند و چون به آیه عذاب رسید به خدا پناه برد و چون به آیه رحمت و ذکر نعیم بهشت رسید، آن را از خدا مسئلت کند و چون به آیه‌ای رسید که مشتمل بر تسبیح یا تکبیر پروردگار باشد، تسبیح و تکبیر او کند و چون به آیه دعا و استغفار رسید، دعا و استغفار کند. در سیره حضرت رضا(ع) آمده است که وقتی به آیه «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الأَعْلی؛ خدای برتر خویش را تسبیح بگو» می‌رسید در نهان می‌گفت: «سبحان ربی الاعلی و چون آیه «یا ایّها الّذین آمنوا...» را تلاوت می‌کرد، آهسته می‌گفت: «لبیّک اللهم لبیّک.»

رعایت میزان قرائت

حد خاصی برای تلاوت قرآن تعیین نشده است و خدای متعال در آیه ۲۰ سوره مزمل می‌فرماید: «فَاقرَئوا ما تَیَسَّرَ مِن القرآنِ؛ آنچه برای شما امکان دارد، قرآن بخوانید.» و هر تعداد بیشتری تلاوت شود نتایج بیشتری برای تلاوت‌کننده خواهد داشت؛ چنانکه حضرت رسول(ص) فرمود: «هر کس در شبی ۱۰ آیه قرائت کند از غافلان به حساب نیاید، و هر کس ۵۰ آیه بخواند از ذاکران به حساب آید، و هر کس ۱۰۰ آیه بخواند از مطیعان، و هر کس ۲۰۰ آیه بخواند از خاشعان، و هر کس ۳۰۰ آیه بخواند از رستگاران، و هر کس ۵۰۰ آیه بخواند از کوشش‌گران به حساب آید، و هر کس هزار آیه تلاوت کند، هزار قنطار نیکی برایش نوشته شود که هر قنطار ۱۵ (۵۰ هزار) مثقال طلا و هر مثقال ۲۴ قیراط است که کوچکترین آنها مثل کوه احد و بزرگترینش به اندازه فاصله آسمان و زمین است.»

اصل مطلب این است هر شخص باید احوال و شرایط خود را بسنجد و از مقدار کم شروع کند و هرچه توانست به آن اضافه کند چون به حسب آنچه در روایات آمده، کمی که انسان بر آن مداومت کند، بهتر از زیادی است که انسان از آن خسته شود.  

خداوند متعال در قرآن، مقدار خواندن آن را به مقدار امکان مقید کرده است و می‌فرماید: «آنچه برای شما امکان دارد قرآن بخوانید.» از وصایای رسول خدا(ص) به امیرمؤمنان علی(ع) و مسلمانان نیز تلاوت مستمر قرآن است.

مطلوبيت تلاوت قرآن محدود به ۵۰ آيه در روز نيست و آنچه در برخی روايات آمده كه در هر روز ۵۰ آيه تلاوت كنيد، بيان حد نهايی نيست؛ زيرا دست كم قرائت ۵۰ آيه‌ پس از نماز صبح مطلوب است؛ چنانكه حضرت امام رضا(ع) می‌فرمايد: «سزاوار است برای انسان بعد از تعقيب نماز صبح ۵۰ آيه از قرآن را تلاوت كند»؛ بنابراین آنچه از این روایات استخراج می‌شود، این است که، در طول سال، قرائت قرآن مستحب است و مخصوص وقت و زمان خاصی نیست. البته، در ایام خاص مثل ماه مبارک رمضان، بر تلاوت قرآن، تأکید بیشتری شده است.

در بعضی از روایات، نسبت به استمرار تلاوت برخی از آیات و سوره‌های قرآن در هر شب و روز توصیه شده است؛ به‌عنوان نمونه درباره سوره نور آمده است که امام صادق(ع) در فضیلت تلاوت سوره نور فرموده است: «اموال و دامان عفت خود را با تلاوت سوره نور محفوظ دارید، و همچنین به‌وسیله آن همسران خود را (از سقوط در دامان فساد) حفظ کنید، هر کس، هر شب یا هر روز این سوره را بخواند، هیچ یک از خانواده او گرفتار بی‏عفتی نخواهد شد.»

رعایت زمان مناسب

تلاوت قرآن، گفت‌وگو با خداست. از این‌رو، باید زنده‏‌ترین حالات و اوقات را به تلاوت قرآن اختصاص داد و در خدمت قرآن به سر برد. براى زنده‌ترین حالات، وقت خاصى را نمى‏‌توان معین كرد، لیكن با توجه به تحولات شب و روز، غالباً می‌توان با كمى دقت در برنامه‏‌ریزى روزانه، مناسب‏ترین حالات را با مناسب‏ترین اوقات طبیعت همزمان کرد. وقت طلوع و غروب خورشید، دو وقت مهم، در تحولات شبانه‌روزى است كه یكى جانشین دیگرى مى‏‌شود و اوضاع و شرایط جوّى خاصى را پدید مى‏‌آورد كه با پیش از خود، بسیار متفاوت است؛ این جریان طبیعى بر وجودهاى لطیف و حساس، تأثیرات عمیقى را می‌تواند به جاى گذارد و به انسان، طلوع و غروب زندگى و گذر سریع عمر را هشدار دهد و انسان را سخت به اندیشه در عاقبت زندگى وادار کند.

از این‏‌رو، آغاز تحول تا حصول تحول در این دو وقت، جهت تدبر در قرآن، خلوت و راز و نیاز با پروردگار و محاسبه و مشارطه با نفس بسیار تأكید شده است. این دو وقت، از اوقات استجابت دعاست، از این جهت شیطان، سعى فراوان در اغفال انسان در این دو وقت دارد. در روایات هم تأكید شده است مبادا از این اوقات غفلت شود.

از آیات قرآن کریم و احادیث استفاده می‌شود که قرائت قرآن و ذکر خدا در همه اوقات خوب است. ولی برخی زمان‌ها و مکان‌ها فضیلت بیشتری دارند، مانند: بعد از نماز صبح، هنگام غروب، شب قبل از خواب، نیمه‌های شب و سحرگاهان و به خصوص در ماه مبارک رمضان، در محل نماز، مساجد، حرم اولیاء، ائمه هدی(ع) و انبیاء(ع)، مسجد النبی(ص) و مسجد الحرام.

امام صادق(ع) درباره تلاوت روزانه فرمود: «سزاوار است هر مسلمانی در هر روز نگاهی به پیمان‌نامه خود بیندازد و ۵۰ آیه از آن بخواند.» در این روایت نگاه کردن و قرائت قرآن، مقید به زمان خاصی نشده است و اطلاق دارد. از این‌رو، در طول سال، قرائت قرآن، وارد و تشریع شده است.

زمان مناسب دیگر، دل شب است. الان سبک زندگی‌ طوری شده است که خیلی همت می‌خواهد آدمیان در دل شب برخیزند؛ ولی قرآن ستایش می‌کند اشخاصی را که در سحرگاهان تلاوت می‌کنند. خداوند به پیامبر می‌فرماید: شب برخیز و قرآن را به‌صورت شمرده تلاوت کن.

از زمان‌های مورد تأکید و تشویق ائمه(ع) ماه مبارک رمضان است؛ رسول خداوند(ص) در تشویق مردم به تلاوت در این ماه عزیز فرمودند: «از خداوند بخواهید تا شما را در این ماه موفق به تلاوت قرآن کند.» و همچنین فرمودند: «كسى كه در ماه مبارک رمضان يک آيه قرآن بخواند پاداش او همانند كسى است كه قرآن را در ماه‌های ديگر ختم كرده است.»

سکوت هنگام شنیدن 

قرآن کریم در آیه ۲۰۴ سوره اعراف دستور می‌دهد که «وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ: چون قرآن خوانده شود، گوش فرا دهید و سکوت کنید.» البته بین «استماع» و «انصات» فرق است و انصات، سکوت همراه با توجه، تأمل و تدبر است. 

این رهنمود قرآنی، در سخن اهل بیت(ع) آمده است. رسول خدا(ص) در این باره فرمودند: «به هوش باشید که هر که شوقِ دیدار خدا دارد، پس به سخن خدا (قرآن) گوش فرا دهد.» 

امام صادق(ع) نیز فرمود: «هرگاه نزد تو قرآن بخوانند، بر تو واجب است که سکوت و توجه کنی»؛ طبیعی است که بی‌توجهی به تلاوت و حرف زدن هنگام قرائت قرآن، از سوی دیگران، بی‌نهایت ناپسند است که با تأسف در جامعه ما بسیار هم رواج دارد.

مکان خلوت

از حضرت امام صادق(ع) روایت شده است: «قاری قرآن، محتاج به سه چیز است: قلب خاشع، بدن فارغ (از هر گرفتاری و رنج) و مکانی خلوت. چون در مکانی خلوت باشد و از خلق کناره گرفته باشد، باطن او با خدا انس می‌گیرد و حلاوت خطاب‌های الهی را که با بندگان صالح خود کرده، می‌یابد و لطف او را به ایشان می‌داند و چون از این مشرب جامی نوشید. هیچ حالی را بر این اختیار نمی‌کند و هیچ وقتی را از این خوش‌تر نمی‌دارد؛ زیرا در آن وقت بی‌واسطه در مناجات با پروردگار است.» از حضرت امام صادق(ع) روایت شده است که «بدن فارغ، چون بدن او از مشاغل فارغ باشد، دل او متوجه قرآن خواندن می‌شود و عارضه‌ای عارضش نمی‌شود که او را از نور قرآن و فواید آن محروم کند.»