چالش‌های نظری الهیات با هوش مصنوعی

علیرضا آزاد، عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی در خصوص استفاده از هوش مصنوعی در الهیات در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی اظهار کرد: «الهیات موضوعات»، به مطالعه نحوه‌ شکل‌گیری و توسعه‌ الهیات در طول زمان از آغاز تا امروز و حتی آینده می‌پردازد. این بخش از الهیات بیشتر به مطالعه تاریخچه و پیشینه‌ الهیات، نظریات و مکتب‌های الهیاتی و نحوه‌ تأثیرگذاری متقابل الهیات و موضوعات و نیز اثرات متقابل آنها بر یکدیگر می‌پردازد، اما «مبانی الهیات» به مطالعه موضوعات اساسی و بنیادین الهیات، از جمله خدا، وجود، عدالت، رحمت و ... و تأثیر آن بر پیدایش و گسترش موضوعات می‌پردازد.

عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی گفت: روزی که آلن تورینگ در سال 1950 در حال طراحی اصول اولیه ماشین هوشمند بود، شاید تصور نمی‌کرد که در سال 2017 آنتونی لواندوفسکی در کلیسای راه آینده، اعلام کند که ما باید هوش مصنوعی و زمینه انتقال مسالمت‌آمیز حکومت بر زمین از  انسان‌ها به ماشین‌ها را هموار سازیم. او می‌گوید که اگر بخواهیم در آینده با یک مستبد بی‌رحم بسیار قدرتمند و باهوش به نام ابر رایانه‌های هوشمند مواجه نشویم، باید از هم‌اکنون آن را تربیت کنیم.

راه تعامل سازنده با هوش مصنوعی را باید آموخت

وی ادامه داد: لواندوفسکی معتقد است انسان‌ها فرزندشان را تربیت می‌کنند و رشد می‌دهند و به‌جای آنکه از هوش و قدرت فرزند بهراسند و او را سرکوب کنند، تلاش می‌کنند با تربیت صحیح، هوش و قدرت وی را در جهت درست هدایت کنند. اکنون انسان‌ها در حال پرورش دادن موردی به نام هوش مصنوعی در دامان خود هستند که در آینده، میلیون‌ها برابر قوی‌تر و باهوش‌تر از انسان خواهد بود. انسان نیز به‌جای ترسیدن یا مهار و سرکوب کردن هوش مصنوعی، بهتر است که راه تعامل سازنده با آن را بیاموزد، عده زیادی قبل از فراگیر شدن هوش مصنوعی به‌دنبال فرهنگ‌سازی و یا تولید الهیات متناسب با عصر هوش مصنوعی‌اند و عده‌ای هنوز الفبای مسئله هوش مصنوعی را فرا نگرفته‌اند.

وی ضمن معرفی تعدادی از مهمترین تألیفات در زمینه «هوش مصنوعی و الهیات» در ایران و جهان گفت: در زبان فارسی علی‌رغم وجود منابعی درباره فلسلفه و نیز آینده هوش مصنوعی، به‌قدری منابع کمی در زمینه «الهیات هوش مصنوعی» تألیف و ترجمه شده است که بهتر است بگوییم تقریباً چیزی نداریم. در همایش «هوش مصنوعی و علوم اسلامی» نیز بیشتر به کاربرد نرم‌افزارهای کامپیوتری و هوش مصنوعی در مطالعات دینی پرداخته شده است، البته نشست‌هایی با عنوان «الهیات و هوش مصنوعی» در شهرهای مختلف، به‌ویژه تهران، قم و مشهد برگزار شده و سخنرانی‌هایی توسط اندیشمندان الهیات و علوم انسانی و علوم رایانه صورت گرفته است.

آزاد ضمن اشاره به کتاب الهیات سایبر، اثر علیرضا قائمی‌نیا گفت: او به‌عنوان یک عالم دینی آشنا با فلسفه‌های جدید، پس از توضیح درباره هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی سایبر، دیدگاه هایدگر درباره تکنولوژیک بودن نگاه انسان مدرن، دیدگاه‌ هایم درباره واقعیت مجازی، دیدگاه آیدی درباره تنوع روابط انسان با تکنولوژی را مطرح و درباره اتحاد انسان و سایبر صحبت می‌کند، البته بحث ایشان معطوف به فضای مجازی است، اما نیم‌نگاهی به الهیات هوش مصنوعی هم دارد.

عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی بیان کرد: اگر بخواهیم صادق باشیم، باید بگوییم که در مواجهه الهیاتی با موضوعات جدید، تازه متوجه نقایص درک‌مان از الهیات و مفاهیم الهیاتی می‌شویم. چالش اصلی در موضوعاتی نیست که می‌خواهیم رویکرد الهیاتی به آنها داشته باشیم، بلکه ناتوانی نهادینه‌مان در حوزه الهیات است که در هنگام مواجهه با موضوعات جدید، عیان می‌شود و به اشتباه آن را مشکلات الهیاتی این موضوعات جدید قلمداد می‌کنیم.

وی افزود: مشکل اصلی، فقدان تفسیر صحیح، علمی و متعالی از دین، معرفت دینی، مباحث چالشی الهیات نظیر آگاهی، معنا، معنویت، خدا، عرفان، احساسات، وجدان، تعهد، اختیار، شرور، توکل، سرنوشت و... است که چند هزار سال مانند استخوانی لای زخم باقی مانده و با طرح موضوعی نظیر هوش مصنوعی، سر باز می‌کند و ما به‌جای آنکه ریشه مشکل را در دانش الهیاتی خودمان بدانیم، از سرباز کردن این زخم‌های کهنه در مواجهه با موضوعات جدید، می‌نالیم.

آزاد مثالی را مطرح کرد و گفت: اگر دیسک کمر ما هنگام بلند کردن جسمی سنگین، عود کند و کمردرد بگیریم، مشکل از آن جسم سنگین نیست، بلکه مشکل در ناتوانی ستون فقرات و ضعیف بودن دیسک بین مهره‌های ماست. وقتی به چالش آگاهی، اراده، شر، معنویت، توکل و... در هوش مصنوعی می‌رسیم نیز مسئله از این قرار است. این مسائل چون در دانش الهیات به روشنی تبیین نشده است، در مواجهه با هوش مصنوعی، عود می‌کند. این ایراد هوش مصنوعی نیست، بلکه ایراد دانش الهیاتی ماست، البته این به معنای ضعف الهیات نیست، بلکه ضعف دانش الهی‌دانان است.

عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی ضمن معرفی چند نمونه چت‌بات‌ عمومی و چندمنظوره افزود: چت‌بات‌ها با استفاده از داده‌های اینترنت و تحلیل آنها بر پایه هوش مصنوعی و الگوریتم‌های زبانی، احتمالاً در آینده جایگزین موتورهای جست‌وجو می‌شوند. علاوه بر چت‌بات‌های عمومی و چند منظوره مانند ChatGPT و Bing Chat، چت‌بات‌های تخصصی وجود دارند که می‌توانند با استفاده از اطلاعات موجود در اینترنت، به سؤالات الهیاتی پاسخ دهند.

وی بیان کرد: برخی معتقد هستند که «ChatGPT» و چت‌بات‌هایی مانند آن، نمی‌توانند پاسخ‌هایی دقیق و معتبر ارائه دهند و این مسئله می‌تواند مشکلات خاصی را برای پیروان ادیانی مانند اسلام و یهودیت ایجاد کند و به بزرگترین چالش پیش روی آموزش و پژوهش در الهیات تبدیل شود. 

آزاد گفت: عده‌ای معتقدند که این چالش‌ها بخشی از ماجرای دانش در هر دوره‌ای بوده است. همانطور که کتاب‌ها و مقالات گمراه‌کننده در زمینه الهیات و هر دانش دیگری همواره بوده و همانطور که احادیث ضعیف و قوی، هر دو در لابه‌لای متون دینی وجود داشته است، پاسخ‌های ضعیف یا قوی، راه‌گشا یا گمراه‌کننده نیز ممکن است توسط این چت‌بات‌ها داده شود، اما دلیل نادیده گرفتن یا کنارگذاشتن آنها نمی‌شود و نباید اشتباه تاریخی منع تدوین حدیث در قرن نخست هجری را 15 قرن بعد در قالب منع استفاده از چت بات‌ها یا منع کاربرد هوش مصنوعی در الهیات، دوباره تکرار کرد و به بهانه صیانت از الهیات، به منع استفاده از هوش مصنوعی در الهیات اقدام و خود را از فواید فراوان آن به بهانه برخی اشتباهات و کاربردهای نادرست، محروم کرد.