هدف مقدس، بهانه‌ای برای نقل روایات ضعیف عاشورایی در دوره صفویه
استاد مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) و نویسنده و پژوهشگر تاریخ اسلام، تاکید کرد: رو آوردن به اخبار جعلی و بدون سند درباره عاشورا توجیهاتی دارد؛ اینکه آقایان پذیرفته‌اند ما به قاعده تسامح در ادله سنن در پذیرش گزارشات مرتبط با عاشورا توجه کنیم زیرا هدف، هدف مقدسی است و برای رسیدن به آن هر وسیله‌ای جایز است.
به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام و المسلمین محسن رنجبر، استاد مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) و پژوهشگر تاریخ اسلام، 30 تیرماه در نشست اعتبارسنجی کتاب‌های معاصر عاشورایی، به بررسی مقاتل متاخر پرداخت که گزیده سخنان وی به شرح زیر است:
قدیمی‌ترین مقتل به ابومخنف مشهور و عمده اسناد این کتاب معتبر است. راویان وی، چند دسته هستند؛ اول کسانی که در کربلا در لشکر امام حسین(ع) یا یزید بودند؛ گزارشات این مقتل مستند و عاری از مبالغاتی است که در منابع متقدم وجود دارد. برخی راویان هم با یک یا دو واسطه به افرادی می‌رسند که شاهد و ناظر ماجرای کربلا بوده‌اند.
مقاتل معاصر از دوره صفویه و با نگارش کتاب روضةالشهدا تالیف ملاحسین واعظ کاشفی آغاز می‌شود؛ زبان این کتاب فارسی است و نویسنده آن هم اهل منبر و وعظ بوده است و در سال 907 یعنی سه سال قبل از وفات این کتاب را نوشت. واعظ کاشفی با نگارش این کتاب یک تحولی در بحث مقتل‌نگاری و روضه‌خوانی ایجاد کرد به گونه‌ای که اساسا روضه‌خوانی از عنوان این کتاب گرفته شد و واعظان و خطبا این کتاب را روی منابر از رو می‌خواندند.
این کتاب از زمان نگارش تاثیر زیادی بر مخاطبان و فضای وعظ و خطابه گذاشت ولی دارای اشکالات زیادی هم هست. در گزارشات مقتال متقدم به ویژه ابومخنف تا حدی جزئیات بیان شده است ولی در مقاتل معاصر، جزئیات زیاد شده و حتی رنگ داستانی به خود گرفته است پس یکی از ویژگی‌های مقاتل معاصر، شرح و بسط و تفصیل گزارشات مرتبط با عاشورا است همچنین از دیگر ویژگی این کتب، وجود گزارشات غلط و جعلی و حتی موهن که در تعارض با شخصیت امام حسین(ع) و شهدای کربلا است.
تسامح در پذیرش گزارشات ضعیف از عاشورا
البته به نظر می‌آید رو آوردن به چنین اخباری توجیهاتی هم دارد؛ اینکه آقایان پذیرفته‌اند ما به قاعده تسامح در ادله سنن در پذیرش گزارشات مرتبط با عاشورا توجه کنیم زیرا هدف، هدف مقدسی است و برای رسیدن به آن هر وسیله‌ای جایز است. در مقتل روضه و بعد تذکرة الشهداء ملاحبیب کاشانی این نکته هست که ما باید در اخبار عاشورا به بالاترین گزارشات به لحاظ حجم توجه کنیم و آن را در کتب بیاوریم. متاسفانه این افراد تصور کرده‌اند اثری ارزشمند است که حجیم و پرمخاطب باشد.
از دوره‌های میانی، فرهنگ نقالی و قصه‌خوانی در فرهنگ ایران رایج شد؛ البته نقالی و قصه‌خوانی از گذشته و حتی در عصر پیامبر(ص) هم وجود داشت و در دوره خلفا بیشتر شد تا اینکه امیرالمؤمنین(ع) با آن مقابله کردند و بعد از ایشان مجددا قصه‌خوانی رواج یافت. این فرهنگ در ایران هم رایج شد و پرده و صفحه نمایشی به آن افزوده شد و در دوره قاجار این هنر خیلی مورد تایید و تشویق قرار گرفت. در این کار، حادثه عاشورا در قالب یک پرده تصویری به نمایش درآمده و وقایع را بیان می‌کردند؛ برای جذابیت مجبور بودند که عاشورا را به صورت داستانی تعریف کنند و این فرهنگ در روضة‌الشهدای کاشفی خیلی مشهود است از این رو ماجرای عروسی حضرت قاسم با تفصیل وارد این کتاب شد در حالی که اصل ماجرا هم سابقه تاریخی ندارد یا ماجراهای حضرت مسلم را با آب و تاب و شاخ و برگ فراوان آورده است.
اخبار جعلی فراوان در کتاب روضة‌الشهدای کاشفی
قصص و حکایات دیگری را کاشفی بیان کرده است و هدف او گزارش واقعه نبوده است و به تعبیر برخی نگارش یک رمان تاریخی بوده است تا در قالب آن به یکسری حوادث عاشورا اشاره شود. در این کتب اخبار صحیحی در مورد عاشورا دارد ولی اخبار جعلی و محرف هم به فراوانی وجود دارد لذا برای کسانی که آشنایی کافی با این نوع آثار ندارند به هیچ وجه این نوع کتب توصیه نمی‌شود.
از دیگر ویژگی‌های امثال کتب کاشفی این است که بعد احساسی عاطفی واقعه عاشورا در این کتب خیلی پررنگ است به این بیان که واقعه عاشورا خیلی جانسوز و جانگداز و غیرقابل انکار است ولی در این آثار تاکید بر بعد عاطفی بیش از حد است؛ مثلا اگر قصه عروسی حضرت قاسم را مورد توجه قرار دهیم کاشفی خیلی از بعد احساسی و عاطفی به این ماجرا پرداخته است؛ البته شاید یکی از دلایل این باشد که وقتی حکومت‌ها با تشیع و عاشورا همراه بودند این مسئله پررنگ شده است و مختص دوره صفویه هم نیست و در دوره قاجاریه هم وجود دارد البته در دوره پهلوی فراز و نشیب داشته است. لذا در عمده آثاری که در این دوره نوشته شده است بعد عاطفی خیلی پررنگ است؛ مثلا عناوین برخی کتب شامل؛ امواج البکاء، ریاض البکاء، طوفان البکاء، معدن البکاء، مفتاح البکاء، کنز البکاء،مبکل العینین، فیض الدموع، منبع الدموع، مخازن الاحزان، بحر الغموم، هم و غم در شهر محرم، داستان غم، بستان ماتم، ماتم‌کده و غم‌کده و اکلیل المصائب و ... است که نشان می‌دهد چقدر به بعد عاطفی توجه داشته‌اند.
کتاب المنتخب فی جمع المراثی و الخطب اثر فخرالدین طریحی، مجموعه مجالسی بوده است که در منبر ایراد کرده و به شکل کتاب نوشته شده است؛ یا «تظلم الزهرا فی احراق آل عبا» در آخر دولت صفوی با این رویکرد نوشته شد؛ «محرق القلوب» مرحوم نراقی هم با این رویکرد نوشته شد و رونوشت کتاب روضة‌الشهداء است.
چرا کتاب ضعیف فاضل دربندی مورد توجه بوده است؟
کتاب «اکسیر العبادات فی اسرار الشهادات» مرحوم فاضل دربندی است که حجم اخبار ضعیف و محرف آن زیاد است و چند ویژگی سبب شد تا در دوره خودش مورد توجه قرار بگیرد. اول بعد تحلیل و توصیفی بودن آن است زیرا نویسنده اهل علم معقول بوده است. همچنین خیلی مفصل است و جزئیات زیادی در آن بیان شده است و مطالب خرافی هم در آن زیاد است از جمله اینکه می‌گوید ساعات روز عاشورا 72 ساعت بوده است یا آمار یک میلیون و 600 هزار نفر را برای تعداد لشکریان دشمن ذکر کرده است.
«ناسخ التواریخ» اثر لسان الملک مشهور به سپهر کاشانی و تذکرة الشهدای ملاحبیب الله شریف کاشانی هم از دیگر آثار معاصر است؛ البته ملاحبیب الله فقیه بوده و آثار خوبی تولید کرده است ولی این کتاب از آثار ضعیف است و جزئیات زیادی بیان شده است که به هیچ وجه مورد تایید گزارشات تاریخی نیست البته اخبار معتبر هم در این کتب وجود دارد و نمی‌توان گفت خالی از آن است ولی اخبار معتبر در کتب متقدم وجود داشته است.
انتهای پیام
