نگاهی به آداب و رسوم مردم آذربایجان در ماه محرم

سوگواری حسینی در فرهنگ عامه مردم آذربایجان دربردارنده آداب و رسوم و مراسم‌ خاصی است که برخی از آنها در سطح کشور منحصر بوده و در بین برخی مراسم‌ این خطه و سایر نقاط کشورمان وجوه اشتراکی وجود دارد.

آنچه در این میان مسلم و قطعی است، تلاش برای زنده نگه داشتن یاد و راه امام حسین(ع) و شهدای کربلای حسینی است که هرکس فراخور آموخته‌ها و سنت‌هایی که از نسل‌های قبل به یادگار مانده است، برای تحقق این مهم تلاش می‌کند.

در این راستا خبرنگار ایکنا آذربایجان غربی با مهدی دهقان، نویسنده و کارشناس مدیریت فرهنگی مصاحبه‌ای انجام داده است که از نظر مخاطبان می‌گذرد:

ایکنا ـ سوگواری ماه محرم در میان مردم آذربایجان از کدام قرن آغاز شده است؟

درباره تاریخچه مذهب تشیع و عزاداری حسینی در فرهنگ مردم آذربایجان نظریه‌های مختلفی وجود دارد، می‌توان گفت با شروع مهاجرت گسترده سادات علوی به دلیل آزار و اذیت توسط خلفای بنی‌عباس به خطه آذربایجان در قرن چهار و پنج قمری مذهب تشیع و به دنبال آن عزاداری حسینی به شکل ابتدایی در این خطه به وجود آمده است.

محمدبن‌خلیلان،‌ محدث بزرگ جهان تشیع در قرن چهار هجری از بغداد به ارومیه آمد و در این شهر درگذشت، به عقیده محمدرضا آبرون پژوهشگر حوزه دین و تاریخ در آن دوران مراسم عزاداری در منطقه آذربایجان به صورت محدود با سخنرانی و روضه‌خوانی محدثین برگزار  می‌شده است.

ایکنا ـ قدمت عزاداری حسینی در آذربایجان با شکل کنونی به چه دوره‌ای برمی‌گردد؟

قدمت عزاداری‌های حسینی در ماه محرم را در آذربایجان و به شکل امروزی می‌توان به دوران ایلخانیان و پس از روی آوردن سلطان محمد خدابنده به مذهب تشیع در سال ۷۰۹ قمری توسط علامه حلی(ره) و در شهر تبریز دانست.

همچنین اوج عزاداری ماه محرم در دوران صفوی بوده است، طی این دوران در شهر زنجان و اردبیل حسینیه‌هایی ساخته شد که هر سال ماه محرم عاشقان اباعبدالله‌الحسین(ع) به سینه‌زنی و زنجیرزنی می‌پرداختند.

ایکنا ـ درباره سابقه عزاداری حسینی به شکل امروزی در شهر ارومیه لطفاً توضیح دهید.

سابقه عزاداری حسینی به شکل امروزی در شهر ارومیه به کوچ گسترده افشارها در دوران شاه عباس صفوی در سال ۱۰۳۵ قمری باز می‌گردد، به روایت کتب تاریخی این مراسم در سال‌های اولیه با سخنرانی و روضه خوانی شیخ‌السلام وقت ارومیه تشکیل شده است.

سپس مراسم زنجیرزنی و سینه‌زنی ماه محرم در بازار سرپوشیده در صحن قبور امامزادگان و مسجد جامع ارومیه برگزار شده است.

در شهر تبریز قدمت مراسم سینه‌زنی و زنجیرزنی به پانصد سال می‌رسد، از گذشته بازار قدیمی شهر تبریز به عنوان محل داد و ستد و پایگاه مذهبی و محل تجمعات سیاسی مردم این شهر ایفای نقش کرده است.

دسته‌های عزاداری محلات قدیمی و اصیل تبریز همچون نوبر، خیابان، کوچه باغ، اهراب، ششگلان و بیش از 20 محله دیگر با اینکه این روزها با اسامی دیگری از آنها در تبریز یاد می‌شود، اما به رسم دیرین با نام قدیمی خود در بازار حضور می‌یافتند و به سبک خود ندای لبیک یا حسین سر می‌دادند.

شبیه‌خوانی، شمع‌افروزی، تعزیه‌گردانی و چندین سبک عزاداری دیگر نیز در بازار تبریز صورت می‌گرفت که می‌توان شبیه‌خوانی محله شتربان با پوست شیر جنگلی در عاشورای حسینی را از بارزترین شبیه‌خوانی‌ها در بازار نام برد.

ایکنا ـ مراسم سنتی عزاداری حسینی چگونه انجام می‌گیرد؟

در مناطق گوناگون‌، سنت‌های سوگواری ماه محرم تا حدی با یکدیگر متفاوت است، در اغلب مناطق آذربایجان از اول محرم تا روز عاشورا، معمولاً شب‌ها به عزاداری می‌پردازند.

در ماه محرم، تمامی نقاط منطقه آذربایجان با پرچم‌ها و نمادهای مختلف عزای حسینی پوشیده و آیین‌های عاشورایی با شور و شوق خاصی برپا می‌شود.

همچنین گفتنی است، مرثیه‌سرایی در تاریخ آذربایجان از قدمت بسیار برخوردار است و حماسه حسینی، بخش قابل توجهی از ادبیات شفاهی و مکتوب زبان ترکی آذربایجانی را به خود اختصاص داده است، مراسم تعزیه و شبیه‌خوانی هم یکی دیگر از سنت‌های عزاداری است.

ایکنا ـ به مراسم مشعل‌گردانی «پولکه» اشاره بفرمایید.

یکی از منحصر به فردترین مراسم عزای حسینی آئین‌های سنتی ـ مذهبی در واپسین روزهای دهه نخست ماه محرم در بخش‌هایی از جنوب استان آذربایجان شرقی و برخی از شهرستان‌های آذربایجان غربی برگزار می‌شود، مراسم مشعل‌گردانی «پولکه» ویژه شهرستان عجب‌شیر است،پ که به سایر شهرستان‌های مجاور از جمله میاندوآب نیز این سنت منتقل شده است.

همچنین این مراسم در مناطقی چون روستاهای شهرستان عجب‌شیر (مانند شیشوان و هروان) و روستای نرج‌آباد شهرستان مراغه با شور و شوق خاصی برپا می‌شود.

ایکنا ـ به رسم‌های خاص «طشت‌گذاری» و «شاخسی واخسی» اشاره بفرمایید.

به‌طور کلی باید گفت عزاداری شهرهای آذربایجان غربی و شرقی و اردبیل و زنجان با دو رسم خاص «طشت‌گذاری» و دسته‌های «شاخسی، واخسی» معروف است که با مرثیه‌ها و آداب خاصی برگزار می‌شود. دسته‌های عزاداری «شاخسی، واخسی» (شاه حسین، وای حسین)، بنابر سنت دیرینه آذربایجانیان، همه ساله از دهه آخر ماه ذیحجه، فعالیت خود را شروع می‌کنند. به این شکل که دسته‌های عزاداری شاخسی، واخسی، از چند روز مانده به ماه محرم، شب‌ها در حسینیه‌ها و مساجد تشکیل شده و با حضور عزاداران، در صف‌هایی طویل و زنجیروار، راهی کوچه و خیابان شده و مرثیه‌ها و اشعار مذهبی در رثای سالار شهیدان و یارانش سرمی دهند.

سوگواری در ماه محرم یکی از سنت‌های بسیار قدیمی است که در شهر و روستاهای مناطق مختلف کشورمان ایران با آداب خاصی همه ساله برپا می‌شود. مردم آذربایجان غربی از جمله ارومیه و سایر شهرستان‌ها نیز از همان آغازین روزهای بسته شدن مراسم سوگواری برای امام حسین(ع) در ایران، مراسم و آئین‌هایی برگزار می‌کنند، تا به این بهانه راه و روحیه شهدای کربلا را زنده نگه دارند.

گفت‌وگو از سونیا بدیع