نقش برجسته امام رضا(ع) در پاسداری از سنت نبوی

جایگاه و نقش معصومان(ع) در ترویج و توسعه فرهنگ و معارف قرآنی به‌ویژه تفسیر قرآن کریم و اشاعه سنت نبوی، بی‌بدیل و رفیع است و آنها همواره به افاضه علوم و گسترش فرهنگ قرآنی می‌پرداختند. بر همین منوال، از امام رضا(ع) نیز در حیطه تفسیر و تشریح آیات قرآن روایات فراوانی به دست ما رسیده است که زمینه فهم بهتر کتاب الهی را فراهم می‌آورد. با واکاوی روایات تفسیری امام رضا(ع) چنین استقصا می‌شود که ایشان با شرح و توضیح مبانی و اصول راهبردی تفسیر قرآن، کلیدهای راه‌گشایی در اختیار مفسران قرار داده‌ است.

 ۱ ـ قرآن

الف) روایات رضوی ناظر به تفسیر قرآن

مبانی و اصول تفسیری بیان‌شده از سوی امام رضا(ع) را می‌توان به صدوری و دلالی تقسیم کرد. صدوری به آن بخش از مبانی گفته می‌شود که به اثبات صدور قرآن از ناحیه ذات اقدس حق‌تعالی می‌پردازد. در این زمینه، امام رضا(ع) در روایات گوناگون به مباحثی همچون منزه بودن قرآن از تحریف، حادث بودن کلام الهی و جاودانه بودن قرآن کریم اشاره کرده است. دلالی نیز به آن دسته از مبانی اطلاق می‌شود که فرایند فهم مراد خداوند را از متن قرآن سامان می‌دهد. از مهم‌ترین مبانی دلالی مطرح‌شده در احادیث امام رضا(ع)، تأکید بر قابل فهم بودن قرآن و توجه به بعد هدایتگری آن است.

ب) گونه‌شناسی روایات تفسیری امام رضا(ع)

واکاوی روایات تفسیری رضوی بیانگر آن است که ایشان در این روایات به ذکر معنای مفردات آیات و سبب نزول آنها می‌پرداخت. همچنین تبیین آیات از راه بیان مصادیق آنها، بیان تأویل آیات، تبیین بطون آیات، بیان آیات‌الاحکام، شرح جزئیات داستان‌های قرآن کریم، زدودن شبهه از چهره قرآن و تبیین معارف اعتقادی از دیگر اهداف و موضوعات روایات ایشان در تفسیر قرآن بود‌.

پ) روش‌های تفسیری در احادیث رضوی

از واکاوی و بررسی احادیث و روایات تفسیری امام رضا(ع)، این موضوع قابل استقصا است که ایشان از روش‌های تفسیری متنوعی استفاده می‌کرد. یکی از این روش‌ها، تفسیر قرآن به قرآن است؛ به این مفهوم که بعضی از مطالب قرآن در آیاتی به‌صورت مجمل و در آیات دیگری به‌صورت مفصل مطرح شده است؛ لذا می‌توان منظور دقیق آیات مجمل را با توسل به آیات مفصل به دست آورد. روش دیگر امام رضا(ع)، تفسیر قرآن به سنت است. یکی از بهترین و لازم‌ترین راه‌های شناخت قرآن، تفسیر آن با رجوع به سنت و شیوه زندگی معصومین(ع) به شمار می‌رود. امام رضا(ع) اگرچه خود از اهل‌ بیت پیامبر(ص) بود و روایات تفسیری ایشان یکی از منابع متقن برای تفسیر قرآن به شمار می‌آید، اما علاوه بر بیان مطالب تفسیری خویش، بعضی از روایات و احادیث آبا و اجداد طاهرینش را در خصوص تفسیر قرآن نیز تبیین و تشریح می‌کرد.

ت) توصیه‌های امام رضا(ع) به مفسران قرآن

امام رضا(ع) رهنمودهای مهمی برای مفسران قرآن بیان می‌کرد. با توجه به روایات رضوی، مفسران از تفسیر به رأی نهی شده‌اند. همچنین امام از مفسران خواسته‌ مرجع ضمایر ذکرشده در آیات را تعیین کنند تا سبب فهم صحیح آن شود. تعیین نوع مخاطب در آیات قرآن نیز یکی دیگر از رهنمودهای تفسیری ایشان است؛ مثلاً در بعضی از آیات، خطاب متوجه پیامبر(ص) و در بعضی دیگر، متوجه امت ایشان است که امام رضا(ع)، مفسران را به عنایت به این مهم فرامی‌خواند.

ث) روایات رضوی ناظر به علوم قرآنی

احاطه کامل بر همه ابعاد قرآن کریم، اعم از ظاهر و باطن، مطلق و مقید، عام و خاص، ناسخ و منسوخ و نظایر آن در حیطه توانایی انسان عادی نیست و انحصار به معصوم دارد (جوادی آملی، تسنیم، ج ۱، ص ۹۰). نقل است که روزی، شخصی در مکه خدمت امام رضا(ع) رسید و گفت: «آیا از کتاب خدا چیزی تفسیر می‌کنی که تاکنون شنیده نشده باشد؟» امام فرمود: «قرآن قبل از اینکه بر مردم نازل شود، بر ما نازل شده و قبل از اینکه برای مردم تفسیر شود، برای ما تفسیر شده و حلال و حرام و ناسخ و منسوخ قرآن را ما می‌شناسیم.» بر همین اساس، امام رضا(ع) علاوه بر بیان روایات مرتبط با تفسیر قرآن، به آموزش علوم قرآنی نیز اهتمام ویژه‌ای داشت. روایات رضوی مربوط به مباحث علوم قرآن شامل مطالبی همچون اسباب نزول آیات، علم قرائت، حروف مقطعه، محکم و متشابه، اعجاز قرآن و سوره‌شناسی شامل چگونگی و ترتیب نزول و فضائل و خواص سوره‌هاست.

 ۲ ـ حدیث

اهتمام امام رضا(ع) در بسط و گسترش حدیث و علوم مرتبط با آن

اهل بیت(ع) در مقام حافظان سنت نبوی که در قالب احادیث آن حضرت تبلور یافته است، عنایت ویژه‌ای به حفظ اصالت این احادیث داشتند و همواره کوشیدند جعل‌هایی را که عمداً یا سهواً از سوی افراد یا نحله‌ها با انگیزه‌های گوناگون بر احادیث نبوی عارض می‌شد، معرفی کنند تا با زدودن آنها، چهره تابناک سنت ناب نبوی از میان احادیث آن حضرت نمایان شود. در این خصوص، نقش برجسته امام رضا(ع) در بین اهل بیت(ع) به‌واسطه ملقب بودن به عالم آل محمد(ص) غیر قابل انکار است.

در دوران امام رضا(ع) با پیدایش بعضی از مکاتب و نحله‌ها، ضرورت استناد به احادیث و سنت نبوی و ترویج و بسط آن بیش از پیش نمایان شد؛ لذا ایشان با احاطه کاملی که بر سنت نبوی داشت، به برگزاری مجالس درس و بحث پرداخت. امام رضا(ع) در مقام یکی از حافظان سنت نبوی با توصیه به کتابت و نشر حدیث و ترویج علوم مربوط به آن در نگهداری از این میراث گرانبها کوشا بود. آن حضرت علم فقه‌الحدیث را گسترش داد و در مواضع گوناگون به شرح آن می‌پرداخت؛ مثلاً گاهی بنا به درخواست برخی از اصحاب خود، در خصوص برداشت‌های یاران معصومین(ع) از احادیث ایشان داوری می‌کرد. علاوه بر این، امام رضا(ع) به‌دلیل شیوع احادیث موضوعه و جعلی که پس از ارتحال رسول خدا(ص) آغاز شده بود، به ترویج علم نقدالحدیث پرداخت. ایشان حدیثی را که با کتاب خدا موافق نبود، ساخته‌شده و جعلی می‌دانست.

در زمان صادقین(ع)، کذابانی به جعل حدیث و نسبت ناروا به آن دو امام گرانقدر می‌پرداختند. امام رضا(ع) با افشای نام ایشان، شیعیان خود را از احادیث جعلی نقل‌شده از سوی آنها بر حذر می‌داشت و به پالایش مکتوبات حدیثی مبادرت می‌ورزید. آن حضرت در این راستا به بررسی راویان حدیث و وثاقت آنها امر می‌فرمود و به این ترتیب، به توسعه علم رجال‌الحدیث اهمیت می‌داد؛ مثلاً ایشان در روایتی، کذابانی را که به هر یک از امامان پیشین دروغ بسته بودند، نام برد و نفرین کرد. همچنین برخورد تندی با غالیان داشت که نشان از انحراف شدید این فرقه و احساس خطر امام از اعتقادات و تبلیغات سوء آنها بود. البته امام در کنار این مواضع، وثاقت رجال مورد اعتماد را نیز تأیید می‌کرد؛ مثلاً در توثق ابوحمزه ثمالی و یونس بن عبدالرحمان فرمایشاتی ایراد کرد.

علم اختلاف‌الحدیث که به رفع تعارض دو حدیث می‌پردازد نیز از دیگر علوم حدیثی بود که امام رضا(ع) به گسترش آن اهتمام ویژه داشت و راهکارهایی برای رفع مشکل تعارض احادیث به شاگردان خود می‌آموخت. امام علم اسنادالحدیث را که مربوط به بررسی سند احادیث است نیز آموزش می‌داد.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان