جای خالی پژوهش‌های میدانی در رشته قرآن و حدیث

یکی از مشکلات رشته قرآن و حدیث (یا مطالعات دینی) نبود یا کمبود تحقیقات میدانی و بسنده کردن اغلب پژوهشگران به پژوهش‌های نظری است. در ادامه به نتایج منفی این مسئله پرداخته می‌شود.

تحقیقات میدانی یک روش تحقیقاتی است که در آن محقق در محیط طبیعی، افراد یا پدیده‌ها حضور می‌یابد و اطلاعات مورد نیاز را مستقیماً از افراد یا پدیده‌ها مورد نظر جمع‌آوری می‌کند. از جمله روش‌های جمع آوری اطلاعات در تحقیقات میدانی می‌توان به مشاهده، مصاحبه و پرسشنامه و غیره اشاره کرد. این روش به‌ویژه در علوم اجتماعی و رفتاری و روانشناسی و غیره کاربرد زیادی دارد؛ اما متاسفانه در رشته قرآن و حدیث معمولا از این روش استفاده نمی‌شود. در ادامه به نتایج منفی این مسئله اشاره می‌شود:

یک؛ عدم پوشش واقعی مسائل توسط پژوهشگران و تحصیل‌کردگان این رشته یا بی‌توجهی به واقعیات موجود: یکی از نتایج اصلی کمبود تحقیقات میدانی در رشته قرآن و حدیث این است که به بسیاری از مسائل و وقایع واقعی مرتبط با این رشته توجه نمی‌شود و واقعیات موجود جامعه به درستی تحلیل نمی‌شوند. به عبارت دیگر بیشتر تحصیل‌کردگان این رشته پر از اطلاعات نظری هستند که توسط مطالعه منابع و کتب این رشته به دست آورده‌اند اما از واقعیت‌های موجود در جامعه به دلیل کمبود تحقیقات میدانی؛ اطلاعات کمتری دارند  و به همین خاطر کمتر می‌توانند با جامعه ارتباط برقرار کنند.

دو؛ فهم ضعیف از مسائل مختلف جامعه به دلیل عدم تجربه عملی: تحقیقات میدانی به پژوهشگران این فرصت را می‌دهد که تجربه عملی و واقعی با موضوعات مورد مطالعه داشته باشند. بدون این تجربه (یا مطالعه تجربه دیگران در پژوهش‌های میدانی)، ممکن است تحصیل‌کردگان نتوانند به طور کامل متوجه بشوند(یا تجربه کنند) که چگونه مفاهیم دینی در دنیای واقعی عمل می‌کنند.

سه؛ محدودیت در تولید داده‌های جدید: تحقیقات میدانی می‌تواند به تولید داده‌های جدید و مفید در حوزه قرآن و حدیث منجر شود. عدم انجام تحقیقات میدانی ممکن است منجر به کمبود داده‌های تازه و موثر و واقعی شود. به عبارت دیگر تحصیل‌کردگان این رشته بیشتر به تولید داده‌های نظری اقدام می‌کنند و در این حیطه محدود شده‌اند و نتوانسته یا نخواسته‌اند که تولید اطلاعات جدید براساس پژوهش‌های میدانی داشته باشند.

چهار؛ عدم انجام تحقیقات میدانی ممکن است باعث شود که پژوهشگران برای استدلال‌های خود به منابع محدود، نظری و معمولا در دسترس اکتفا کنند. این کار تنوع منابع تحقیقاتی را کاهش می‌دهد و کیفیت کار را پایین می‌آورد.

پنج؛ نقص در برخی از برداشت‌ها از متون تفسیری و حدیثی: تحقیقات میدانی می‌تواند به تحلیل و ارزیابی دقیق برداشت‌ها، ترجمه‌ها و تفسیرهای مختلف از قرآن و حدیث و تفسیر و غیره کمک کند. عدم انجام تحقیقات میدانی ممکن است منجر به تکرار نقدها و ابهامات در متون تفسیری و حدیثی شود. به عبارت دیگر دریافت بازخورد از مردم به ارائه بهتر مطالب و مفاهیم دینی و اصلاح نحوه بیان و اصلاح برخی مشکلات و غیره می‌شود.

شش؛ عدم تطابق با نیازهای اجتماعی: تحقیقات میدانی می‌تواند به تأمین نیازهای اجتماعی و دینی جامعه کمک کند. عدم انجام تحقیقات میدانی ممکن است منجر به ناسازگاری با نیازهای اجتماعی جامعه شود. اصولا یکی از مشکلات اصلی تحصیل‌کردگان علوم دینی(خصوصا رشته قرآن و حدیث) همین است که پژوهش‌هایی ارائه می شود که با نیازهای جامعه تطابق ندارد و این کار سبب انزوای این تحصیل‌کردگان(دانشجویان و اساتید این رشته)  نسبت به جامعه می‌شود.

به طور کلی باید گفت که کمبود تحقیقات میدانی در حوزه مطالعات دینی و رشته قرآن و حدیث می‌تواند به کاهش فهم دقیق و کاهش کاربردی شدن مطالعات دینی و کاهش نگاه واقعی بیانجامد همچنین کمبود تحقیقات میدانی می‌تواند به عدم تطابق پژوهش‌ها با نیازها و مسائل واقعی جامعه منجر شود. برای حل این مسئله، نیاز به تشویق و حمایت از تحقیقات میدانی در این حوزه و تأمین منابع مالی و زیرساخت‌های لازم برای انجام این نوع از تحقیقات و ترویج فرهنگ تحقیق میدانی در جامعه خصوصا رشته‌های علوم دینی است.

علاوه بر مطالب گفته شده کمبود تحقیقات میدانی در حوزه مطالعات دینی و رشته قرآن و حدیث می‌تواند نتایج منفی‌ای داشته باشد که به صورت لیست‌وار بیان می‌شود: فاصله گرفتن از واقعیت‌ها و نیازهای جامعه اسلامی، زیرا تحقیقات میدانی باعث آشنایی بیشتر با زمینه‌های اجتماعی و مسائل آن می‌شود؛ دور شدن و فاصله گرفتن مباحث نظری از مباحث کاربردی و عملی در زندگی مردم، چرا که تحقیقات میدانی پیوند بین نظر و عمل را تقویت می‌کند؛ عدم شناخت چالش‌ها و مسائل واقعی جامعه در حوزه‌های مرتبط با مطالعات دینی و قرآن و حدیث؛ کم‌رنگ شدن جنبه‌های کاربردی قرآن و حدیث در زندگی؛ ضعف در ارائه راهکارهای عملی برای حل مسائل و مشکلات جامعه بر اساس آموزه‌های دینی؛ کاهش تأثیرگذاری علوم قرآن و حدیث در جهت دهی به جامعه؛ عدم به‌روزرسانی مباحث و فاصله گرفتن از نیازهای در حال تغییر جامعه.

پس از مشخص شدن این مشکل، سوال مهمی که وجود دارد این است که دلایل کمبود تحقیقات میدانی در حوزه مطالعات دینی و رشته قرآن و حدیث چیست؟ در ادامه به این مسئله پرداخته می‌شود.

مشکلات مالی و تأمین منابع: یکی از عوامل مهم در تحقیقات میدانی، مشکلات مالی و تامین منابع مورد نیاز است. تحقیقات میدانی نسبت به تحقیقات نظری نیاز به هزینه‌های بیشتری دارند و ممکن است بسیاری از پژوهشگران از گرایش به این نوع تحقیقات به دلیل مسائل مالی و عدم تامین منابع مالی، صرف‌نظر کنند.

مواجهه با مخالفت‌های اجتماعی: برخی از تحقیقات میدانی در حیطه مطالعات دینی ممکن است با مخالفت‌های اجتماعی یا مشکلات در محیط اجتماعی مواجه شوند. برخی از موضوعات دینی حساسیت‌های خاصی دارند و پژوهشگران ممکن است با مخالفت‌ها و تنش‌های اجتماعی روبه‌رو شوند. به همین دلیل برخی پژوهشگران رغبت کمتری به این نوع تحقیقات دارند.

زمان‌بر بودن و انگیزه نداشتن پژوهشگران به تحقیقات میدانی: تحقیقات میدانی نسبت به تحقیقات نظری زمان‌بر هستند و نیاز به انگیزه و پیگیری زیادی است. برخی از پژوهشگران به دلیل مشکلات زمانی و عدم انگیزه کافی از انجام تحقیقات میدانی خودداری می‌کنند.

کمبود ابزار و تجهیزات لازم: برای انجام تحقیقات میدانی در زمینه قرآن و حدیث، ابزار و تجهیزات مشخصی ممکن است لازم باشد. کمبود این ابزارها می‌تواند یکی از مشکلات مهم باشد و سبب صرف‌نظر کردن پژوهشگران از انجام این نوع تحقیقات بشود.

نیاز به ترجمه برخی منابع: برای تحقیقات میدانی در حوزه قرآن و حدیث، ممکن است نیاز به ترجمه برخی از منابع خارجی باشد. ترجمه دقیق و کیفی این منابع (و زمان بر بودن آن و تسلط نداشتن برخی پژوهشگران به زبان انگلیسی) یکی دیگر از مشکلات این حوزه است.

محدودیت‌های اختیاری: برخی از تحقیقات میدانی در رشته قرآن و حدیث دارای مشکلاتی از جمله محدودیت‌های اختیاری، مثل ممنوعیت ورود به برخی مکان‌ها یا ورود به سختی به برخی مکان‌ها یا محدودیت در دسترسی به برخی مسائل و غیره هستند.

در نتیجه، کمبود تحقیقات میدانی در حوزه مطالعات دینی و رشته قرآن و حدیث به چالش‌های متعددی برمی‌خورد که نیاز به توجه و حل آنها دارد. این چالش‌ها باید با تلاش‌های بیشتر از سوی پژوهشگران و اهداف مشخص در زمینه تحقیقات میدانی در این حوزه برطرف شوند.

حال، سوال اینجاست که برای رفع این مشکل یعنی کمبود تحقیقات میدانی چه کار باید کرد؟ در ادامه به این مسئله پرداخته می‌شود.

برای رفع این مشکلات و تقویت تحقیقات میدانی در حوزه قرآن و حدیث، می‌توان اقدامات زیر را انجام داد: ایجاد انواع مشوق‌ها برای گسترش تحقیقات میدانی: بی‌شک با ایجاد مشوق‌های مادی و معنوی و انگیزه دادن به پژوهشگران می‌توان مشکلات و خلاهای موجود در این زمینه را حل کرد و پژوهشگران را نسبت به انجام این نوع تحقیقات تشویق نمود؛ ترویج تحقیقات میدانی: ایجاد زمینه‌های مناسب برای ترویج و حمایت از تحقیقات میدانی در حوزه قرآن و حدیث، از طریق برگزاری کنفرانس‌ها، سمینارها و کارگاه‌های تخصصی، می‌تواند به توسعه این نوع تحقیقات کمک کند؛ توسعه زیرساخت‌های تحقیقاتی: ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای اجرای تحقیقات میدانی، از جمله ایجاد پژوهشگاه‌ها، مجلات علمی و مراکز تحقیقاتی میدانی مرتبط با مطالعات دینی (و قرآن و حدیث) کمک شایانی به حل این مشکل می‌کند؛ ارتقای آموزش: توسعه برنامه‌های آموزشی مناسب در دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی برای تقویت مهارت‌های تحقیقاتی میدانی در حوزه قرآن و حدیث، از جمله اقدامات مهم است که شامل ارائه دروس مرتبط با روش‌شناسی تحقیقات میدانی، آموزش مهارت‌های تحقیقی و تجزیه و تحلیل داده‌ها است. عدم گرایش پژوهشگران مطالعات دینی به این حیطه، به دلیل آموزش ندیدن در حوزه تحقیقات میدانی است درصورتی که آموزش‌ها در این حیطه به وجود بیایند و مقدار آن‌ها هم کافی باشد پژوهشگران بهتر می‌توانند این مدل تحقیقات را انجام دهند؛ ترویج همکاری بین‌المللی (خصوصا در حوزه تحقیقات میدانی): ایجاد پیوندها و همکاری‌های بین‌المللی با پژوهشگران و مراکز تحقیقاتی دیگر در حوزه قرآن و حدیث، می‌تواند به تبادل دانش، تجربیات و منابع مورد نیاز برای تحقیقات میدانی کمک کند.

همچنین به طور کلی و لیست‌وار برای ترویج و توسعه تحقیقات میدانی در حوزه قرآن و حدیث می‌توان راهکارهای زیر را مد نظر قرار داد: برگزاری دوره‌های آموزشی ویژه تحقیقات میدانی برای طلاب و پژوهشگران این حوزه‌ها؛ اختصاص بودجه و اعتبارات لازم برای انجام پروژه‌های تحقیقات میدانی؛ حمایت از پایان‌نامه‌ها و رساله‌هایی که با روش‌های میدانی انجام می‌شوند؛ برجسته کردن نتایج و دستاوردهای تحقیقات میدانی در قالب مقالات، کتب و کنفرانس‌ها؛ ایجاد بانک‌های اطلاعاتی از یافته‌های تحقیقات میدانی انجام شده؛ تدوین طرح‌های پژوهشی کاربردی بر اساس نیازهای جامعه و با رویکرد میدانی؛ به‌کارگیری اساتید و محققان آشنا به تحقیقات میدانی در دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه؛ ارتباط و همکاری بیشتر مراکز علمی و پژوهشی با سازمان‌ها و نهادهای مردمی؛ فرهنگ‌سازی و ترویج ضرورت تحقیقات میدانی در میان دانشجویان، اساتید و صاحب‌نظران.

در پایان باید گفت که برای رشد و پیشرفت در حوزه مطالعات دینی، باید به تحقیقات میدانی توجه بیشتری کرد و به آن بیشتر، بها داد تا بتوان نتایج بهتری دریافت کرد بدون تحقیقات میدانی در حوزه مطالعات دینی نتیجه مطلوب و واقعی به دست نخواهیم آورد.

یادداشت از سیدمجید نبوی