تکافل اجتماعی و مسئولیت‌پذیری؛ از نکات اصولی تربیت فرزند

مرتضی قائمی، عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان در گفت‌وگو با ایکنا از همدان، با تأکید بر اینکه نهج‌البلاغه در حوزه‌های مختلف اقتصادی، خانواده، حقوق فردی و اجتماعی، عرفان‌، مدیریت، زمامداری و حکومت‌دارای نکات بسیار ارزشمندی دارد، اظهار کرد: یکی از مباحث بسیار مهمی که در نهج‌البلاغه وجود دارد و از منظر امام علی(ع) بسیار به آن تأکید شده مباحث تربیتی است، این مباحث تربیتی صرفاً در زمینه تربیت حاکم و زمامدار خلاصه نمی‌شود بلکه تربیت فرزند را نیز مورد توجه قرار داده است که دامنه گسترده‌ای را در نهج‌البلاغه شامل می‌شود.

قائمی بیان کرد: دومین نامه بلند نهج‌البلاغه که به نامه ۳۱ مشهور است، حاوی نکات تربیتی و در حقیقت یک وصیت‌نامه و منشور تربیتی برای فرزند بوده که امام علی(ع) آن را خطاب به امام حسن مجتبی(ع) بیان می‌کند.

وی با اشاره به اینکه در این نامه ابعاد مختلفی برای تربیت فرزند در نظر گرفته شده است، به بررسی مهم‌ترین اصول تربیتی در این نامه پرداخت و افزود: محوریت اول و مهم‌ترین نکته‌ای که امام علی(ع) در این نامه به امام حسن(ع) توصیه می‌کند توحیدمداری و تربیت فرزند براساس اعتقاد به خدای واحد و چیدمان اصول زندگی بر مبنای توحید و خداپرستی است. در حقیقت امام علی(ع) توحید را محور تمامی ابعاد زندگی بشر تعریف می‌کند و مهم‌ترین اصل در تربیت فرزند را همین امر می‌داند.

عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان ادامه داد: در همین راستا امام در نامه ۳۱ خطاب به امام حسن مجتبی(ع) عرضه می‌کند خداوند واحد است و استدلال‌هایی برای توحید و یگانگی ارائه می‌کند که همگی سنگ بنای سایر اعتقادات بشر هستند.

توجه به معاد؛ دومین اصل تربیتی امام علی(ع)

وی اظهار کرد: توجه به معاد و مرگ‌اندیشی به‌گونه‌ای که انسان چه تربیت‌کننده و چه تربیت‌شونده باشد، باید به حساسیت موضوع معاد توجه کنند تا دنیا آنها را غافل نکند. در صورت عدم توجه به معاد است که انسان درگیر دنیا شده و حب دنیا و حب نفس وی را دچار انحراف و گناه خواهد کرد. بنابراین، اصل توجه به آخرت و معاد یکی از مهم‌ترین اصول تربیتی امام علی(ع) نسبت به امام حسن(ع) بوده است.

قائمی توجه به نبوت، امامت و ولایت را از دیگر اصول مهم تربیتی در نامه ۳۱ خواند و گفت: تأکید بر ارسال رسولان از سوی خداوند و مأموریتی که پیامبران برای نجات انسان از گمراهی دارند یکی دیگر از مهم‌ترین نکات تربیتی نهج‌البلاغه است که امام علی(ع) به آن می‌پردازد. یکی دیگر از اصول تربیتی نهج‌البلاغه نفی فردگرایی و تأکید بر پذیرش مسئولیت اجتماعی است، از دیدگاه امام علی(ع) تربیت هم جنبه فردی و هم جنبه اجتماعی دارد؛ به عبارتی اسلام فردمحور نیست، چراکه هم فرد و هم جامعه را مورد توجه قرار داده است و برای انسان مسئولیت اجتماعی تعریف می‌کند، انسان هم مسئول خود و هم مسئول خانواده و اجتماع است.

این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه تکافل اجتماعی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی از نکات تربیتی نامه ۳۱ نهج‌البلاغه است، افزود: براساس این دیدگاه انسان نه تنها مسئول خود، بلکه مسئول خانواده و اجتماع نیز است.

آموزش قرآن از محورهای مهم تربیت فرزند

عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان بیان کرد: یکی دیگر از اصول‌های تربیتی فرزند از دیدگاه امام علی(ع) آموزش قرآن و تربیت فرزند براساس همین مبانی فکری است، از دیدگاه امام آموزش قرآن باید از اولین آموزش‌های والدین به فرزند باشد، چراکه ایشان قرآن را از جمله مهم‌ترین اولویت‌های بشر در جامعه اسلامی می‌داند.

وی اظهار کرد: امام در این نامه به مقایسه دنیا و آخرت می‌پردازد و داشته‌های انسان را در این دنیا با آخرت مقایسه می‌کند. ایشان معتقد هستند منزل و عزت در این دنیا موقت بوده و تأکید می‌کنند همانند کسانی باشید که به دنبال آباد کردن آخرت هستند. در همین راستا توجه انسان را به تاریخ جلب می‌کنند که کسانی که آخرت خود را اصل قرار دادند و کسانی که دنیا را اصل قرار دادند چگونه عاقبتی پیش روی آنان بود.

کیفیت و زمان تربیت نکته اساسی در شیوه تربیت امام علی(ع)

عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان گفت: زمان و کیفیت تربیت از جمله دیگر نکات تربیتی امام علی(ع) نسبت به امام حسن مجتبی(ع) بوده است، به‌گونه‎‌ای که امام در نامه ۳۱ نهج البلاغه خطاب به فرزندشان می‌فرمایند: به سرعت به تربیت تو همت کردم چراکه نمی‌دانم تا کی زنده‌ام، تربیت تو را قبل از اینکه عمرم به پایان برسد و قبل از اینکه قلب تو را قساوت بگیرد هوای نفس بر تو غلبه کند، آغاز کردم. در حقیقت ایشان در این نامه اخطار می‌دهند که اگر کسی دیر برای تربیت فرزندش اقدام کند قلبش در برابر گناه محکم خواهد شد و انعطافش را از دست می‌دهد. بنابراین، والدین قبل از اینکه فرصت‌ها را از دست بدهد باید به تربیت فرزند خود اقدام کنند.

وی یادآور شد: تربیت‌کننده ممکن است دچار نقصان جسمی شود، بنابراین ممکن است فرصت لازم برای تربیت نباشد، امام علی(ع) در این نامه خطاب به امام حسن(ع) می‌فرماید: ای فرزندم، ای پسر عزیزم تو عین جان خودم هستی و تو را بیشتر از جان خودم دوست دارم...، این شیوه گفت‌وگو نشان می‌دهد ایشان با استفاده از شیوه ابراز محبت و عشق به فرزندش تربیت ایشان را بر عهده گرفته است.

قائمی با اشاره به اینکه نامه ۳۱ نهج‌البلاغه دومین نامه طولانی امام محسوب می‌شود، افزود: در این نامه علاوه بر ارائه اصول تربیتی براساس مباحث اعتقادی، اخلاق فردی و اجتماعی نیز مورد توجه قرار می‌گیرد. بسیاری از محققان از این نامه به‌عنوان «فرزندپروری مسئولانه» یاد می‌کنند به این معنا که پدر و مادر خود را مسئول تربیت فرزند می‌دانند و فرزندان خود را نیز مسئولیت‌پذیر بار می‌آورند. این شیوه یک روش اسلامی برای تربیت فرزند است که علاوه بر اینکه ناظر بر رفع نیازها بوده، با عشق و محبت به تربیت فرزند می‌پردازد.

وی در بخش دیگری از سخنانش به نکات اخلاقی این نامه اشاره کرد و گفت: در این نامه نکات اخلاقی همچون کرامت، شجاعت، انفاق، صدقه، بخشش، اخلاق عبادی نماز و روزه و همچنین عزت نفس به خوبی مورد توجه قرار می‌گیرد. علاوه بر این تفقه در دین، یکی دیگر از نکات مهمی است که امام علی(ع) تأکید دارند مبانی اعتقادی و دینی تقلیدی نيست بلکه باید انسان در دین تفقه داشته باشد.

عاطفه ابرار پیراسته