مراحل ورود به ساحت مقدس قرآن
برای ورود به ساحت مقدس قرآن کریم، هفت مرحله ذکر شده است که در صورت رعایت، ما را به فهم، درک و معرفت صحیح این کتاب انسان‌ساز هدایت می‌کند؛ در غیر این صورت ضمانتی برای هدایت نیست.
در این نوشتار که با موضوع «چگونگی استناد به آیات قرآن در نوشتار و گفتار» تدوین شده است، پس از بررسی معنای لغوی سند و نقش استناد در نوشتار و گفتار، به ویژگی‌های سند، اهداف استناد، دلایل استناد به قرآن کریم و مراحل و موقعیت این کتاب آسمانی پرداختیم. در ادامه جَری و انطباق قرآن، نام‌ها و عناوین این کتاب مقدس، مراحل ورود به آن و موانع ورود به قرآن یا بیماری‌های قلبی در قرآن را مورد تحقیق قرار می‌دهیم.
مرحوم علامه طباطبایی در کتاب «قرآن در اسلام» می‌نویسد: «هرگز مورد نزول آیه‌ای، مخصص آن آیه نخواهد بود؛ یعنی آیه‌ای که درباره شخص یا اشخاص معینی نازل شده، در مورد نزول خود منجمد نشده و به هر موردی که در صفات و خصوصیات با مورد نزول آیه شریک است، سرایت خواهد کرد و این خاصه همان است که در عرف روایات، جری نامیده می‌شود.» همچنین می‌نویسد: «نظر به اینکه قرآن مجید کتابی است همگانی و همیشگی، در غایب مانند حاضر، جاری است و به آینده و گذشته مانند حال منطبق می‌شود، مثال آیاتی که در شرایط خاصه‌ای برای مؤمنان زمان نزول، تکالیفی بار می‌کنند؛ مؤمنانی که پس از عصر نزول دارای همان شرایط هستند، بی کم و کاست همان تکالیف را دارند و آیاتی که صاحبان صفاتی را ستایش یا سرزنش می‌کنند یا مژده می‌دهند یا می‌ترسانند، کسانی را که به آن صفات متصفند، در هر زمان و در هر مکان باشند، شامل هستند.»
حضرت امام محمد باقر(ع) می‌فرماید: «اگر این‌طور باشد که وقتی آیه‌ای در قومی نازل شد، پس از آنکه همان قوم مردند، آن آیه نیز بمیرد، از قرآن چیزی باقی نمی‌ماند، ولیکن همه قرآن تا آسمان‌ها و زمین هست، جاری است و برای هر قوم، آیه‌ای است که آن را می‌خوانند و از آن بهره نیک یا بد دارند.» (تفسیر عیاشی، جزء یک، ص ۱۰) در بعضی از روایات، بطن قرآن یعنی انطباق قرآن به مواردی که به‌واسطه تحلیل به وجود آمده است، از قبیل «جری» شمرده می‌شود. (تفسیر عیاشی، جزء یک، ص ۱۱، روایت فضیل از امام پنجم)
نام‌ها و عناوین قرآن
علمای علوم قرآنی درباره تعداد نام‌ها و عناوین قرآن در این کتاب آسمانی، اعداد مختلفی ذکر کرده‌اند؛ در صفحه ۱۲۲ کتاب «سرّالبیان فی علم القرآن» از مرحوم بیگلری آمده است: «ابوالمعالی عزیری در کتاب البرهان ۵۵ اسم برای کلام الله مجید ذکر کرده و گروهی از دانشمندان بیش از ۹۰ نام برای قرآن از خود آن استخراج کرده‌اند.» یکی از کتاب‌های ارزنده‌ای که در این خصوص می‌توان معرفی کرد، «شناخت قرآن از رهگذر قرآن» تألیف آیت‌الله علی کریمی جهرمی است که ۳۸ نام و عنوان برای قرآن آورده و شرح داده است.
بیشتر بخوانید:
توجه به شرح هریک از این نام‌ها و عناوین، شناخت متنوع و جدیدی از قرآن پیش روی خواننده قرار می‌دهد. برای رعایت اختصار فقط به ذکر آنها اکتفا و مطالعه کامل این کتاب را به علاقه‌مندان مباحث قرآنی توصیه می‌کنیم: احسن الحدیث، احسن القصص، آیات الله، آیات بینات، آیات مبینات، برهان، بشری، بشیر، بصائر، بیان، تبیان، تذکره، تنزیل، حبل الله، حدیث، حکمت، حکمت بالغه، ذکر، رحمت، روح، شفاء، صحف مطهره، فرقان، قرآن، کتاب حکیم، کتاب عزیز، کتاب مبین، کتاب متشابه، کلام الله، مبارک، مثانی، مصدق، منادی ایمان، مهیمن، موعظه، نذیر، نور، هدی.
برای مزید اطلاع خوانندگان، اسامی و عناوین دیگری علاوه بر آنها که نام بردیم، در کتب علوم قرآنی آمده است که عبارتند از کتاب، حکم، سراج، هادی، ذکری، نعمت، قصص، حق، فصل، مجید، کریم، عظیم، منیر، عَجَب، شافی، صدق، عدل، صراط مستقیم، کوثر، قول، نجوم. عالم ربانی، حاج شیخ جعفر شوشتری، مؤلف کتاب ارزشمند «خصائص الحسینیه» در این کتاب، ۲۰۲ نام مشترک برای قرآن و امام حسین(ع) آورده است.
هفت مرحله ورود به قرآن
ورود به ساحت مقدس قرآن کریم مطابق رهنمودهایی که خود قرآن ارائه می‌دهد، ما را به فهم، درک و معرفت صحیح این کتاب انسان‌ساز و شیطان‌سوز هدایت می‌کند، راه‌های دیگر معلوم نیست که به چه نتیجه‌ای منتج می‌شود و ضمانتی برای هدایت در آن نیست. مرحله اول، استماع قرآن: «إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ» (اعراف، ۲۰۴). «سماع» به معنای به گوش خوردن و «استماع» به معنای گوش دادن همراه توجه است. مرحله دوم، انصات: «وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُون» (اعراف، ۲۰۴). «انصات» یعنی ایجاد فضای سکوت برای توجه، تمرکز و دل دادن به هنگام شنیدن (الاستماع مع السکوت و السکوت مع الاستماع).
مرحله سوم، اتباع: «فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ» (قیامت، ۱۸). تبعیت از کلام و دنبال کردن آن به هنگام قرائت متن و این به معنای اوج توجه مستمع به قاری است. مرحله چهام، استعاذه: «فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ» (نحل، ۹۸) پناه بردن فقط تلفظ زبانی نیست، بلکه به معنای پناه بردن است؛ مثل کسی که در صحنه بمباران، جنگ و یا حوادثی مثل سیل و زلزله برای نجات خودش به جایی امن پناه می‌برد؛ زیرا این دشمن به تعبیر قرآن، «عدوّ مبین» (یس، ۶۰) است و دور انسان می‌چرخد: «إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ» (اعراف، ۲۰۱) و از آن بدتر، «فهو له قرین» (زخرف، 36) یعنی شیطان همنشین است. به هنگام قرائت قرآن که یکی از راه‌های ورود به قرآن است، انسان باید از شر چنین دشمنی به خدا پناه ببرد تا در امان باشد.
مرحله پنجم، مکث و تدریج: «وَقُرْآنًا فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى مُكْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنْزِيلًا؛ و قرآن را جزء جزء و به‌تدریج فرستادیم که تو نیز بر مردم به‌تدریج قرائت کنی و آن را آن‌گونه که باید به‌تدریج نازل کردیم.» (اسراء، 106) به‌طور کلی می‌توان گفت بینش توحیدی و ایمانی مبتنی بر تدریج و بینش کفر، دفعتاً واحده است، چنانکه می‌فرماید: «وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً كَذَٰلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا؛ و باز کافران جاهل به اعتراض گفتند که چرا این قرآن اگر از جانب خداست، یک جا برای رسول نازل نشد؟ ما آن را این‌چنین فرستادیم تا تدریجاً تو را به آیات آن دل آرام کنیم و اطمینان قلب دهیم و به این سبب، آیات آن را بر تو مرتب به ترتیبی روشن و به آهستگی برخواندیم» (فرقان، 32) حال آنکه درباره پیامبر اکرم(ص) بعد از تهجد و شب‌زنده‌داری می‌فرماید: «وَرَتِّلِ ٱلقُرءَانَ تَرتِيلًا» (مزمل، ۴). ترتیل یعنی تلاوت تدریجی، منظم و شمرده شمرده. قانون تدرج برای خودسازی و جامعه‌سازی موافق قانون علیت است.
مرحله ششم، رؤیت قلبی و شهودی: «وَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنَا بَيْنَكَ وَبَيْنَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجَابًا مَسْتُورًا؛ هنگامی که قرآن می‌خوانی، میان تو و کسانی که به آخرت ایمان ندارند، پرده‌ای پوشیده قرار می‌دهیم.» (اسراء، ۴۵) حجاب مستور به معنای پرده در پرده، پرده ناپیدا و پوشیده است تا غیرمؤمنان به آخرت از فهم حقایق قرآن محروم بمانند. قرآن وسیله هدایت متقین است: «هُدى لِّلمُتَّقِينَ» (بقره، ۲) و از نشانه‌های متقین، یقین به آخرت است: «وَبالأخِرَةِ هُم يُوقِنُونَ» (بقره، ۴) پس قرآن برای آنان که به قیامت ایمان ندارند، هدایتگر نیست و شرط فهم درست از قرآن، آخرت‌بینی و آخرت از مصادیق غیب است؛ لذا می‌فرماید: «هُدى لِّلمُتَّقِينَ ٱلَّذِينَ يُؤمِنُونَ بِالغَيبِ»؛ درواقع می‌توان گفت، رؤیت قلبی و شهودی برای مؤمنان به آخرت و غیب میسر است. راجع به شرایط چنین قلبی در سطور آینده اشاره‌ای خواهیم داشت.
مرحله هفتم، تدبر در قرآن: «أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا؛ آیا به آیات قرآن نمی‌اندیشند و تدبر نمی‌کنند یا مگر بر دل‌هایشان قفل‌هایی نهاده شده است؟» (محمد، ۲۴) تدبر در قرآن درواقع نوع دیگری از شناخت قلبی قرآن و مکمل مرحله قبلی، یعنی رؤیت قلبی است و برای هر کسی حاصل نمی‌شود، مگر کسانی که مراحل قبلی ورود به ساحت مقدس قرآن را طی کرده باشند.
تدبر یعنی دنباله چیزی را گرفتن و ژرف‌اندیشی. کاربردی جز در قرآن‌شناسی ندارد و از ماده «دبر» به معنای پشت سر اشیاء، پایان و آخر است؛ بنابراین تدبر یعنی عاقبت‌نگری، تأمل و تفکر در آخر کار و مفهوم آن درباره قرآن در یک جمله این است که تدبر در قرآن، تفسیر صحیح ظاهر و باطن قرآن به همراه کشف هماهنگی بین آیات و موضوعات سوره‌ها، ترتیل و تلاوت راستین قرآن است.
موانع ورود به قرآن یا بیماری‌های قلبی در قرآن
نزدیک به 40 نوع بیماری برای قلب در قرآن ذکر شده است که همگی مانع فهم درست قرآن و ورود به ساحت مقدس قرآن کریم هستند. برای رعایت اختصار، اسامی آنها را برمی‌شمریم و شرح آنها را به تفاسیر قرآن و کتب اخلاقی ارجاع می‌دهیم: قفل، غلف، غل، زیغ، قساوت، غمر، لاهیه، رین، شدت، مرض، ختم، طبع، کنان، غفلت، رعب، انکار، ابا، عمی، تقلب، واجفه، اشمئزار، ضغو، زینت، تمحیص، تعمد، غلظت، حسرت، تشابه، اثم، ارتیاب، تقطع، فتنه، نفاق، حمیت، نبود تفقه، نبود ایمان و اکتساب.
علمای اخلاق برای رفع این بیماری‌ها، عمل صالح، استغفار زیاد، انس با قرآن، معاشرت با خردمندان، گفت‌وگوهای عالمانه، تفکر، یاد خدا، کنترل زبان و دوری از غذای حرام را توصیه می‌کنند. علاقه‌مندان می‌توانند کتاب «ما و قرآن» اثر مرحوم استاد علی‌اکبر پرورش و کتاب «قلب سلیم» از شهید آیت‌الله دستغیب(ره) را مطالعه کنند.
علی‌اکبر توحیدیان، دکترای علوم قرآن و حدیث
انتهای پیام
