نقش فضای مجازی در دامن زدن به زمینه‌های ناراستی در خانواده

به گزارش ایکنا از اصفهان، نشست علمی نقد کتاب «راهکارهای رهایی از دروغگویی، دورویی و پیمان‌شکنی در خانواده» نوشته حجت‌الاسلام والمسلمین اصغر هادی، عضو هيئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی روز گذشته، 29 آبان‌ماه در دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان برگزار شد. فریبرز راهدان، قائم‌مقام پژوهشکده الهیات و خانواده دبیری این نشست را به عهده داشت.

هادی، نویسنده کتاب در آغاز این نشست اظهار کرد: کتاب «راهکارهای رهایی از دروغگویی، دورویی و پیمان‌شکنی در خانواده» در اصل طرحی پژوهشی بود و با فرایندهای پیچیده پژوهشی به نتیجه رسید. در زمان انتشار نیز دو نفر ارزیاب، محتوای آن را تأیید کردند. عنوان اصلی این کتاب، «زمینه‌ها و عوامل ناراستی در خانواده؛ تحلیل‌ها و راهکارها» بود؛ اما برای ارتباط‌‌گیری بیشتر با مخاطب، عنوان آن تغییر یافت.

وی تأکید کرد: در موضوع ناراستی و صداقت، مصادیق بسیار و 35 واژه وجود دارد؛ اما در این کتاب، چهار مصداق ناراستی در خانواده شامل دروغ عادی، دروغ مصلحت‌آمیز که هر دو یک مورد به حساب می‌آیند، دورویی، نفاق و وعده‌های پوشالی به بحث گذاشته شده و از طریق روش کیفی و تحلیل محتوا، زمینه‌ها، عوامل و راهکارهای این مصادیق در میان خانواده، زوجین و فرزندان تبیین شده است.

عضو هيئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به کدگذاری مطالب کتاب در نرم‌افزار مکس کیودا یادآور شد: منابع این پژوهش نیز کتابخانه‌ای است و ما به شکل گسترده از این منابع در خصوص دروغ، دورویی و پیمان‌شکنی استفاده کرده‌ایم. از منابع دینی، روانشناختی، جامعه‌شناسانه و لاتین هم بهره گرفته‌ شده است.

اهداف تدوین کتاب

وی با برشمردن اهداف تدوین کتاب گفت: شناسایی عوامل و زمینه‌های ناراستی در خانواده، یکی از اهداف نگارش این کتاب بود. صحبت از خانواده شامل دو بخش روابط همسران با یکدیگر و روابط والدین و فرزندان است. هدف دوم، کشف چرایی ناراستی در خانواده به منظور تحلیل کارشناسانه بود. هدف دیگر نیز این بود که کارشناسان خانواده هم از نتایج این تحقیق استفاده کنند.

هادی تصریح کرد: می‌توان گفت که این کتاب بیشتر برای محققان قابل استفاده است و کسانی که می‌خواهند به روش کیفی، مطالعاتی در این حوزه انجام دهند، این کتاب می‌تواند الگوی خوبی برای آنها باشد. آشنایی خانواده‌ها با این موضوع و در نتیجه استحکام خانواده و جلوگیری از تزلزل آن‌ از دیگر اهداف تدوین کتاب بود.

وی توضیح داد: با ورود به موضوع خانواده و نزاع و تعارض در میان اعضای آن، به نوعی نبود صداقت هم مشاهده می‌شود. از طرف دیگر، وجود صداقت را در زوایای گوناگون خانواده‌‌های موفق و ایده‌آل می‌توان مشاهده کرد. هنگامی که خانواده‌ مطلوب باشد، تربیت فرزندان نیز به درستی انجام می‌شود.

این نویسنده و پژوهشگر با اشاره به فصول گوناگون کتاب بیان کرد: ما ضمن استخراج مقولات این پژوهش، آنها را در اختیار گروهی نخبگانی در جهاددانشگاهی واحد اصفهان قرار دادیم. در مدت یک سال و طی جلساتی که با آنها داشتیم، مقولاتی در خصوص این موضوع رد و بدل و مفاهیم بازسازی شد تا بتوانیم به مطالب و مفاهیم علمی و دقیقی دست پیدا کنیم؛ در نهایت این گروه نخبگانی مقولات را تأیید کردند و این پژوهش از منظر پایایی و روایی هم به سرانجام رسید.

خانواده؛ مهم‌ترین کانون تربیت اخلاقی

در ادامه، حجت‌الاسلام والمسلمین حسین دیبا، عضو هيئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در نقد کتاب «راهکارهای رهایی از دروغگویی، دورویی و پیمان‌شکنی در خانواده» اظهار کرد: این کتاب نقاط قوت متعددی دارد؛ اما من به پنج مورد آن اشاره می‌کنم تا مخاطبان به این نکات توجه داشته باشند و ارزشمندی کتاب را دریابند. نکته اول آن است که موضوع صداقت و نقطه مقابلش که می‌تواند دروغ، دورویی و پیمان‌شکنی باشد، از مهم‌ترین و جزو معدود هنجارهای اخلاقی است که هم در نظام اخلاق دینی و هم در اخلاق سکولار، مورد توجه قرار دارد.

وی افزود: زمینه‌های ناراستی به‌دلیل دنیاطلبی و نگرش مادی بیشتر شده و شاید بتوان گفت فضای مجازی هم به آن دامن زده است. نکته دوم اینکه کتاب، عرصه مهمی همچون خانواده را مورد بررسی قرار داده است. اگر به چالش‌های اجتماعی، نگاه تربیتی داشته باشیم، طبق نگرش دینی و غیردینی، خانواده مهم‌ترین کانون تربیت اخلاقی است. از عوامل اهمیت خانواده می‌توان به علقه بسیار، تأثیرگذاری عمیق و ساعات طولانی معاشرت و ارتباط‌گیری افراد با یکدیگر اشاره کرد.

عضو هيئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تأکید کرد: نکته سوم، احصا و استقرای عوامل ناراستی اعم از دروغ و پیمان‌شکنی است. نکته چهارم نیز دسته‌بندی این عوامل به‌شمار می‌رود که به خوبی انجام شده است. اشاره به راهکارهای برون‌رفت از عوامل ناراستی هم نکته دیگری است که در جایگاه خود بسیار ارزشمند محسوب می‌شود.

بررسی ابهامات کتاب

وی توضیح داد: به نظر من از جمله ابهامات در خصوص کتاب این بود که تقسیم‌بندی صورت‌گرفته براساس دورویی، دروغگویی و پیمان‌شکنی که معطوف به همسران و فرزندان شده، تکرار ایجاده کرده است. بسیاری از مقولات، یک بار در قسمت همسران و یک بار در قسمت فرزندان آمده است. بسیاری از این‌ها توضیح مشترک دارند و اگر مطالب، یک‌جا آورده می‌شد، خواننده تمرکز بهتری پیدا می‌کرد. اینکه چرا مقولات اصلی، متفاوت شده است نیز از دیگر ابهامات من بود، در صورتی که بسیاری از آنها قابلیت جانشینی دارند.

دیبا تصریح کرد: پراکندگی مقولات هم انسجام روشنی ندارد. در بعضی از قسمت‌ها رابطه طولی بین مقولات هم مورد توجه قرار گرفته؛ اما در بعضی موارد این رابطه طولی لحاظ نشده است. بعضی از عوامل دروغ در خصوص فرزندان نیز به بحث گذاشته شده؛ اما در خصوص همسران مطلبی نیامده است؛ مثلاً چرا دستیابی به خواسته‌ها جزو مقولات فرزندان آورده شده، اما در مقولات همسران نیست؟ چه بسا اگر این‌ها به‌صورت مشترک بررسی می‌شد، ابهامات کمتری هم وجود داشت.

وی با اشاره به ساختار کتاب گفت: به نظر من خواننده بیش از جدول، انتظار متن از کتاب دارد. شاید اگر محتوای کتاب، متن‌محور و حجم جدول‌ها کمتر بود، هم از تکرار جلوگیری می‌شد و هم به ذوق خواننده نزدیک‌تر بود. توضیح بعضی از عوامل هم نه در متن و نه در جدول نیامده است. تکرار در مقوله میانی و خرده مقولات هم وجود دارد.

عضو هيئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان نکاتی درباره ابهامات محتوایی این کتاب افزود: به نظر می‌رسد پرداخت کاملی در باب دروغ سفید یا همان دروغ مصلحت‌آمیز و مسببات آن صورت نگرفته و سریع از آن عبور شده است. در بخش راهکارها هم موارد خوبی آورده شده و تفکیک مناسبی صورت گرفته است؛ اما بسیاری از راهکارها به جای آنکه برون‌رفت باشند، برای پیشگیری هستند.

وی ادامه داد: در خصوص راهکارها، به تفاسیری هم احتیاج داریم؛ مثلاً مسئله سن در دروغ بسیار مهم و تفسیری از آن نیاز است. در یک برهه سنی، کودک معنای دروغ را نمی‌فهد و گمان می‌کند هنگامی که پدر و مادر به او می‌گویند دروغ نگو، منظورشان این است که حرف بد نزند.

راهدان، دبیر علمی نشست در واکنش به سخنان دیبا یادآور شد: این کتاب به‌صورت خلاصه و با تألیف نویسنده با عنوان «طعم تلخ پنهان‌کاری؛ پنهان‌کاری در روابط همسران و روابط والدین و فرزندان» نیز در انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی به چاپ رسیده و خالی از هرگونه جدولی است. نکات و دسته‌بندی‌های مورد اشاره شما هم در آن رعایت شده است.

در پایان، نویسنده کتاب ضمن تشکر از خوانش دقیق و نقد آن گفت: نقدهایی به این کتاب وارد است؛ اما از آنجایی که روش ما کیفی بوده و از طریق مقولات، تحقیق را پیش می‌بردیم، باید امانت‌دار می‌بودیم و نمی‌توانستیم در مقولات دخالت کنیم.

وی یادآور شد: علت استفاده از جداول هم توجه ما به محققانی بود که می‌خواهند با روش کیفی این موضوع را دنبال کنند و برای عموم مناسب نیست. البته بقیه می‌توانند برای فهم بهتر مطالب به کتاب «طعم تلخ پنهان‌کاری؛ پنهان‌کاری در روابط همسران و روابط والدین و فرزندان» مراجعه کنند.

این نویسنده و پژوهشگر تأکید کرد: بیان تحلیل جامع‌تر در خصوص مباحث کتاب هم موجب افزايش حجم آن می‌شد. این کاری است که دیگر محققان باید آن را ادامه دهند و به نتیجه برسانند و ان‌شاءالله این کتاب برای کارهای بعدی راهگشا باشد.

زهرا مظفری‌فرد