نبود نگرش کلان و جامع به ارث باعث ایجاد شبهات شده است
عضو هیئت علمی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه شیراز گفت: یکی از دلایل ایجاد شبهات و سؤالات در مورد ارث، عدم نگاه جامع به گزاره‌های روایی و تاریخی و بخشی‌نگری نسبت به آن‌ها است یعنی یک گزاره را می‌گیریم و بدون توجه به بقیه گرفتار چالش می‌شویم، در حالی که اگر نگاه کامل‌تری به مجموعه ارث داشته باشیم در این صورت قضاوت دقیق‌تری هم خواهیم داشت.
به گزارش ایکنا، مصطفی دهقان، عضو هیئت علمی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه شیراز، 13 آذرماه در کرسی ترویجی «نگاهی کلان به احکام فقهی ارث زن؛ رویکردی کارآمد در پاسخ به شبهات فقهی» که از سوی این دانشکده برگزار شد، با بیان اینکه حقوق زن در فقه امامیه از مباحث پرچالش بوده است، گفت: این مسئله از همان سده‌های اولیه یکی از چالش‌های مهم بوده است و عمدتاً هم برخاسته از مقایسه و تطبیق میان حقوق مردان و زنان و چرایی تفاوت در آن است و ارث زنان هم یکی از مسائل مهم تاریخی در این عرصه بوده است.
وی افزود: در دوره حضور ائمه(ع) بارها از ایشان در زمینه ارث زن و تفاوت آن با مردان پرسش شده است که نشان می‌دهد از همان زمان مسئله بوده است؛ یکی از دلایل این نوع برداشت‌ها و سؤالات، عدم نگاه جامع به گزاره‌های روایی و تاریخی و بخشی‌نگری نسبت به آن‌ها است یعنی یک گزاره را می‌گیریم و بدون توجه به بقیه گرفتار چالش می‌شویم در حالی که اگر نگاه کامل‌تری به مجموعه ارث داشته باشیم در این صورت قضاوت دقیق‌تری هم خواهیم داشت.
دهقان با بیان اینکه بنده منکر مباحث کلامی مانند علم و حکمت خدا و آزمایش الهی و ... نیستم و از این زاویه خیلی از این نوع مسائل به راحتی قابل حل است، اظهار کرد: ولی امروز نوع شبهات بیش از آن که کلامی و اعتقادی و ... باشد، فقهی است، مانند فقه محیط زیست، فقه حیوانات و مباحث فقهی اختلافی بین زن و مرد و یکی از رویکرد‌های مهم برای پاسخ به این نوع سؤالات و شبهات، نگاه کلان است.
عضو هیئت علمی دانشکده الهیات دانشگاه شیراز با بیان اینکه طبق آیات قرآن کریم و قانون، سه طبقه برای ارث بیان شده است، افزود: طبقه اول شامل پدر و مادر و فرزندان هستند و اگر فرزندان نباشند نوه‌ها جایگزین می‌شوند؛ طبقه دوم، اجداد و برادر و خواهر میت هستند و اگر نباشند فرزندان برادر و خواهر و طبقه سوم عمو، عمه، خاله و دایی با همان تفصیلی است که در فقه گفته شده است. البته ارث عمدتاً در طبقه اول وجود دارد و کمتر ممکن است به طبقات بعد برسد.
دهقان افزود: در طبقه اول دو گروه وارث یعنی والدین و فرزندان را داریم و یکی هم زن و شوهر هستند. روش قرآن کریم در بیان ارث، دو گونه است؛ اول اینکه سهم هر گروه را تعیین فرموده است مثلاً سهم پدر و مادر را ثلث ماترک فرموده است؛ اگر وارث یک دختر تنها باشد، نیمی از ارث را سهم می‌برد. البته یک استثنا در قرآن وجود دارد و آن این است که در مورد ارث پسر و دختر میت فرموده است که سهم دختر نصف پسر است یعنی ارث یک وارث را در نسبت با وارث دیگر بیان و فرموده است: يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلَادِكُمْ ۖ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ؛ در اینجا نفرمود سهم دختر و پسر از ماترک چقدر است بلکه فرمود ماترک هرچه باشد پسر دو برابر دختر سهم دارد. این قاعده تضاعف در زوجین و پدر و مادر وجود ندارد و اگر تنها یک فرزند پسر و دختر وجود داشته باشد قاعده تضاعف بی‌معناست و تنها حالتی که دوبرابر است همین است که ذکر شد ولی در ذهن مردم همین اختلاف، بسیار برجسته شده است.
59 حالت برای ارث
عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز با اشاره به حالات ارث در طبقه اول، اضافه کرد: در طبقه اول، 59 حالت برای ارث وجود دارد و مبنای این تقسیم‌بندی هم این است که در این طبقه، یکی از زوج می‌تواند وارث باشد و در بین فرزندان هم چند حالت وجود دارد؛ یا همگی دختر یا همگی پسر و یا دختر و پسر با هم هستند و یا دختر، تنها و یا پسر، تنهاست و اگر فروض مختلف این مسئله را در نظر بگیریم، 59 حالت قابل تصویر خواهد شد.
وی با بیان اینکه قاعده تضاعف تنها در 12 مورد از این تعداد(59 حالت) پیاده می‌شود که 20 درصد ارث طبقه اول است، گفت: متأسفانه فقط بخش اول آیه شریفه «فَإِنْ كُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ ۖ وَإِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ ۚ وَلِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كَانَ لَهُ وَلَدٌ ۚ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ ۚ فَإِنْ كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ ۚ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِي بِهَا أَوْ دَيْنٍ ۗ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ لَا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا ۚ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا» در بین عموم مردم جا افتاده است و به بقیه آیه توجه چندانی نمی‌کنند؛ بنابراین تأکید بنده این است که صرفاً 20 درصد قاعده تضاعف در ارث پیاده می‌شود و 80 درصد چنین چیزی را نداریم.
دهقان با بیان اینکه در موارد متعددی سهم ارث زن از مرد بیشتر است و تنها در این حالت، کمتر است، اظهار کرد: ما برای اینکه بخواهیم میزان تفاوت ارث زن و مرد را بسنجیم دو راه داریم؛ یکی اینکه درصد و نسبت سهم هر فرد وارث(پدر یا مادر و پسر و دختر) را نسبت به دیگری در طبقه اول حساب کنیم؛ راه دیگر این است که مجموع ارث وارثان زن و مرد را حساب کنیم یعنی اگر دو وارث مرد و دو وارث زن داریم مجموع ارثی که زنان برده‌اند را با مجموع ارث مردان حساب کنیم.
وی افزود: در فرض ارث طبقه اول اگر وارثان، 5 نفر یعنی سه مرد و دو زن باشند سهم زن ممکن است نسبت به یک مرد کمتر یا بیشتر و یا مساوی باشد ولی آن چیزی که در اذهان عموم وجود دارد فقط این حالتی است که ارث زن نصف مرد است و فروض دیگر نادیده گرفته شده است. در حالت دوم یعنی سنجش مجموع سهم وراث زن و مرد باز سه حالت را داریم یعنی یا مجموع سهم زنان و مردان مساوی یا کمتر و یا بیشتر است.
مواردی که ارث زن از مرد بیشتر است
دهقان افزود: در جایی که سهم ارث زن کمتر است یعنی وراث، پدر و مادر هستند که در این صورت پدر دوسوم و مادر یک سوم سهم را می‌برد؛ در موردی هم سهم زن بیشتر است و این در جایی است که دختر و پدر، وارث باشند که پدر، یک ششم را ارث می‌برد و در مجموع دختر سه چهارم سهم خواهد برد یعنی دختر، سه برابر پدرش ارث می‌برد. در جایی که مادر و زوج جزء وارث باشند، زوج یک دوم و مابقی به مادر داده می‌شود یعنی مادر و زوج سهم برابر دارند. در موردی هم که سهم ارث زن نسبت به یک مرد کمتر و نسبت به دیگری بیشتر است این حالت است که دختر و پدر و پسر، وارث باشند؛ در این صورت دختر نسبت به پسر کمتر و نسبت به پدر، بیشتر خواهد برد. در جایی هم که پدر، مادر و زوجه، وارث باشند در این صورت، پدر و مادر به صورت مساوی و زوجه کمتر ارث خواهد برد.
عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز با بیان اینکه در جایی یک دختر، پدر و مادر، وارث باشند در این صورت مادر با پدر ارث مساوی می‌برد ولی دختر سه برابر پدر ارث خواهد برد که 80 درصد ترکه به مادر و دختر می‌رسد، گفت: در جایی که دختر، پدر، مادر و زوج وارث باشند، دختر یک دوم، پدر یک ششم، مادر یک ششم و زوج، یک چهارم که در مجموع، دختر از همه بیشتر ارث خواهد برد و بعد زوج و پدر و مادر هم به صورت مساوی ارث خواهند برد. در این حالت 58 درصد ترکه برای زنان است.
دهقان تصریح کرد: در مجموع فروضی که در طبقه اول ذکر شد در 19 حالت سهم ارث زن یا مساوی و یا بیشتر از مرد است؛ بنابراین در بررسی بحث ارث باید این حالات را هم در نظر بگیریم و نه فقط یک حالت نصف بودن سهم ارث دختر نسبت به پسر. همانطور که گفته شد در مواردی دختر سه برابر پدر ارث می‌برد. در حالاتی هم گاهی 72 درصد و 82 درصد سهم ارث به وارثان زن و مابقی به مردان می‌رسد.
لزوم کلان‌نگری در احکام ارث
دهقانی بیان کرد: بنده این آیه را اصل توازن و تعادل در حقوق زن و مرد می‌دانم یعنی قرآن کریم فرموده میان حقوق زن و مرد، توازن برقرار است نه تساوی که بخشی از این توازن به لحاظ عقلی برای ما قابل درک است ولی بخشی هم محتاج استفاده از مبانی کلامی و تعبدی و ... است. مثلاً در بحث دیه زن و مرد، در فقه بیان شده است که دیه زن نصف دیه مرد است؛ تصور ابتدایی این است که زنان اعتراض می‌کنند که چرا دیه ما نصف مردان است؟ ولی با دقت اندک می‌فهمیم که دیه به متوفا نمی‌رسد بلکه به وراث می‌رسد لذا اگر دیه مرد بیشتر است بازماندگان آن مرد که دختر و زن او هم هستند بیشتر سهم می‌برند. پس این مورد اساساً حمایت مالی از زنان است.
علی فرج زاده
