تاریخ‌گذاری روایات تحریف؛ رهیافتی تازه به عدم تحریف قرآن

به گزارش ایکنا از اصفهان، امیر احمدنژاد، عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان در نشست علمی «رهیافت‌های تازه به مسئله عدم تحریف قرآن کریم» از سلسله‌نشست‌های نقد متون اندیشه اسلامی دانشگاه که روز گذشته، ١٣ آذرماه در دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان برگزار شد، اظهار کرد: یکی از واژه‌های به کار رفته در قرآن کریم، کلمه «تحریف» است و هر کس با علوم قرآن آشنایی داشته باشد، متوجه می‌شود که این واژه در بافت زمان نزول با آنچه امروز مطرح می‌شود، متفاوت است. 

وی گفت: تحریف در لغت به معنای راندن یک چیز از محور اصلی به سمت کناره‌ها و لبه‌هاست. در آیات متعددی از قرآن کریم از این کلمه استفاده شده است؛ برای مثال خداوند در آیه ۴۶ سوره نساء می‌فرماید: «مِّنَ الَّذِينَ هَادُوا يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَن مَّوَاضِعِهِ...؛ گروهی از یهود کلمات خدا را از جای خود تغییر داده‌اند» که به تحریف معنوی قرآن اشاره دارد. تحریف معنوی به معنای هدایت کلام برخلاف خواست و مقتضای گوینده است؛ ولی امروز تحریف به معنای کم یا اضافه شدن آیات بوده و مخصوص قرآن کریم است.

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان بیان کرد: قرآن از صدر اسلام در مقابل این تحریف معنوی ایستاد و یهودیان و مسیحیان را متهم کرد که کتاب خدا را منحرف می‌کنند. از زمان صدر اسلام، هر چقدر به سمت جلو حرکت کردیم، مسلمانان در تمدن اسلامی به ماهیت قرآن توجه بیشتری نشان دادند. اوایل، متوجه ارزش و جایگاه قرآن به‌خصوص در مباحث کلامی و عقیدتی شدند و به این نکته پی بردند که حفظ قرآن کریم برای حیات دین اسلام تا چه اندازه اهمیت دارد؛ لذا به حفظ قرآن و جلوگیری از آسیب به این کتاب مقدس اهتمام ورزیدند و تلاش کردند تا روایاتی را که در باب تحریف قرآن وارد شده است، توجیه کنند و پاسخ دهند.

وی ادامه داد: یکی از سؤالاتی که شیعیان تا دوران عقل‌گرایی با آن روبرو بودند، این بود که چرا اسامی اهل بیت(ع) در قرآن وارد نشده است؟ دلیل اصلی و موتور محرک اینکه مباحث تحریف هنوز پویاست، پاسخ ساده به همین پرسش پیچیده است و پاسخ منتقدان جز این نبود که این اسامی وجود داشته؛ ولی حذف شده است. در دوره پس از شیخ طوسی یا بعد از دوره عقل‌گرایی، به اندیشه تحریف، بی‌توجهی کامل صورت گرفت تا در دوره تشیع ناب که دوباره بازگشتی به این مباحث انجام و پرسش پیشین مجدداً تکرار شد.

احمدنژاد با بیان اینکه طی سال‌هایی که مسئله تحریف مورد توجه بوده است، پنج رویکرد اصلی در مقابل این موضوع مطرح شد، اظهار کرد: علاوه بر این رویکردها، رویکرد نهایی یا ششم که پیشنهادی از جانب من است، به حل این مسئله کمک خواهد کرد. نخستین رویکرد، استناد به آیاتی نظیر آیه‌ ۴۱ سوره فصلت است که می‌فرماید: «... وَإِنَّهُ لَكِتَابٌ عَزِيزٌ...؛ که این کتاب به حقیقت صاحب عزت و معجز بزرگ است» و آیه ۹ سوره حجر: «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ؛ البته ما قرآن را بر تو نازل کردیم و ما هم آن را محققاً محفوظ خواهیم داشت»، در حالی که استناد به این آیات به سادگی امکان‌پذیر نیست و اشکالات بسیاری وارد می‌شود، ضمن اینکه منتقدان به تحریف بحث‌های درون‌قرآنی نمی‌پردازند.

وی اضافه کرد: دومین رویکرد، مربوط به روایات ایجابی در باب سلامت قرآن نظیر حدیث ثقلین و... است. این رویکرد چون درون‌دینی و یا درون‌مذهبی تلقی می‌شود، می‌تواند فقط برای مسلمانان راهگشا باشد؛ ولی بیشتر از رویکرد قبلی مورد توجه قرار گرفته است.

این قرآن‌پژوه افزود: سومین رویکرد، مربوط به نقد روایات سلبی است؛ به عبارتی مهم‌ترین عنصر که انسان می‌پذیرد تحریفی در آیات قرآن صورت گرفته، رویارویی با روایت‌های معتقد به تحریف قرآن است. نقد این روایات هم کارکرد درون‌دینی دارد و نمی‌تواند مورد استفاده سایر ادیان و مذاهب قرار گیرد.

وی با اشاره به چهارمین رویکرد با عنوان بررسی‌های تاریخی گفت: منظور از این رویکرد، بررسی‌هایی است که از طریق شواهد تاریخی مورد کاوش و پیگیری قرار گرفته‌اند. بخش عمده‌ای از مباحث برجسته‌شده از سوی مستشرقان که با تکیه بر قرائن تاریخی، ابهام در روایات و نبود شفافیت از زمان پیامبر(ص)، ابوبکر، عثمان و... مطرح می‌شود و براساس آن تلاش‌هایی صورت می‌گیرد تا بیان کنند که قرآن ذاتاً با این شیوه جعلی و قابل تحریف است، با بهره‌گیری از این رویکرد پاسخ داده شده است.

احمدنژاد تصریح کرد: در نقطه مقابل این رویکرد، محققان اسلامی تلاش کردند تا با بررسی‌های تاریخی، تحریف نشدن قرآن را اثبات کنند و این در درازمدت منشأ خیری برای آشکار شدن حقیقت بوده است. در حوزه حدیث هم برکات بسیاری همراه داشت، چراکه وقتی اعتبار احادیث یک‌سره زیر سؤال می‌رفت، بازنگری‌هایی انجام شد و صحت و سقم احادیث را با قوت بیشتری مورد بررسی قرار داد. اهمیت رویکرد چهارم در این است که فقط کارکرد درون‌دینی ندارد.

وی رویکرد پنجم را مبحثی نوین دانست و افزود: نسخه‌شناسی چیزی است که مورد غفلت دنیای اسلام، ولی منبع توجه قرآن‌شناسان غربی قرار گرفت. اخیراً نسخه خطی متعلق به قرن اول که قدمت آن با آزمایش‌های کربن ثابت شده است، از سوی دکتر مرتضی کریمی‌نیا رونمایی شد. قالب این نسخه‌ها منسوب به امامان است؛ اما اصالت اصلی را ندارند. به هر حال، جست‌وجو در این نسخه‌ها ضروری است؛ چراکه حتی اگر بعد از قرن اول هم نوشته شده باشند، به بسیاری از سؤالات ما پاسخ می‌دهند؛ بنابراین رویکرد پنجم بسیار کارآمد است.

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان در پایان راجع به رویکرد نهایی یا پیشنهادی خود اظهار کرد: تاریخ‌گذاری روایات تحریف می‌تواند رویکردی راهگشا باشد؛ چراکه به ما نشان می‌دهد تحریف به چه دلیل، از سوی چه افرادی و در چه مقاطعی از تاریخ مطرح شده است.

زهراسادات محمدی