صحیفه سجادیه کتابی جامعه‌‌‌ساز است

حجت‌الاسلام رسول علیزمانی، عضو هسته علمی مؤسسه کلامی احیا همدان، ضمن تبریک اعیاد شعبانیه، در گفت‌وگو با ایکنا از همدان، به جایگاه صحیفه سجادیه در بین شیعیان اشاره کرد و گفت: صحیفه سجادیه مهم‌ترین گنجینه گران‌بهای حقایق، معارف و برجسته‌ترین کتاب شیعیان بعد از نهج‌البلاغه است. این کتاب مشتمل بر مجموعه‌ای دعاها، در موضوعات گوناگون است که امام سجاد(ع) املا نموده و امام باقر(ع) و برادرشان، زید بن علی آن را در دو نسخه نگاشته‌اند.

صحیفه سجادیه اولین کتاب بعد از ظهور اسلام

به گفته ابن‌شهرآشوب صحیفه سجادیه جزو نخستین کتاب‌هایی است که پس از ظهور اسلام نوشته شده است. مرحوم آقابزرگ تهرانی، نسخه‌شناس شیعه، صحیفه سجادیه را «اُختُ القرآن» (خواهر قرآن)، «اِنجیل اهل‌بیت»، «زَبورآل‌محمد» و «صحیفة کامله» لقب داده است. مضمون دعاهای صحیفه سجادیه بیشتر توحیدی بوده و درون‌مایه اصلی آنها تضرع به درگاه خدا است.

امام سجاد(ع) در صحیفه، اصول اخلاقی و شیوه زندگی اجتماعی‌سیاسی را در قالب دعا و مناجات بیان کرده است؛  به گونه‌ای که مردم می‌توانستند با خواندن این دعاها با رویکرد سیاسی امام آشنا شوند. علت اینکه امام سجاد(ع) این معارف را در قالب دعا بیان کرده‌ است را شرایط ویژه دوران زندگانی وی خصوصآً در زمان حکومت عبدالملک بن مروان دانسته‌اند که با تقیه زندگی می‌کردند.

در صحیفه، کمتر دعایی است که در آن، از صلوات استفاده‌ نشده باشد. صلوات و پیوند میان پیامبر(ص) و اهل بیت وی از اهمیت بالایی در بیان عقاید شیعه و همچنین در استجابت دعا دارد، از همین رو این ذکر شریف مورد توجه ویژه امام(ع) است.

مسئله امامت یکی از مباحث مهم سیاسی و دینی مطرح‌شده در صحیفه است، امام سجاد(ع) علاوه بر حقانیت امامان شیعه در خلافت، بهره‌گیری امامان از علوم انبیا و عصمت آنان را مطرح می‌کند. افشاگری علیه غاصبان خلافت، ترویج آرمان حاکمیت ائمه، تأکید بر پاسداری از حریم دین و مقابله با باطل و حمایت از مظلوم و مقابله با ظالم از دیگر مسائل سیاسی است که در صحیفه مطرح می‌شود.

به فرموده آیت‌الله سبحانی در صحیفه سجادیه برخی معجزات علمی بیان شده که در آن روزگار، از آنها بی‌اطلاع بودند؛ مانند انتقال وبا از راه آب که در فراز «اللَّهُمَّ وَ امْزُجْ مِیاهَهُمْ بِالْوَبَاءِ: خدایا، آب‌های دشمنان را به وبا مخلوط کن» از دعای 27 مورد اشاره قرار گرفته است.

باید توجه داشت که دعاهای صحیفه اختصاص به زمانه امام(ع) نداشته بلکه براساس نیازهای متنوع انسان و حقایق جاری در عالم است به طوری که امور فردی، اجتماعی، دنیوی و اخروی، نحوه ارتباط با خدا، سایر انسان‌ها و موجودات را مورد توجه قرار داده است؛ به همین جهت می‌توان گفت دعاهای صحیفه، نیازهای حقیقی انسان معاصر و در ظلمت‌کده مدرنیته را پوشش داده و راه و رسم انتخاب آگاهانه هدف و مسیر صحیح زندگی را نشان می‌دهد تا انسان با انتخاب و اختیار خود، در سایه تعالیم آسمانی به سعادت حقیقی و ابدی نائل آید.

چرا سایر امامان کتابی چون صحیفه ندارند

از سایر ائمه نیز دعاهای زیادی نقل شده است اما این که چرا به سبک و سیاق صحیفه و در قالب یک کتاب دعا تدوین نشده است؟ پاسخ این است که شرایط دوران امامت حضرت در این مساله دخیل بوده است. مقام معظم رهبری می‌فرمایند اختناق در آن دوران و نامناسب بودن وضع، اجازه نمی‌داد که امام سجاد(ع) بخواهند با آن مردم بی‌پرده و صریح و روشن حرف بزنند؛ نه فقط دستگاه‌ها نمی‌گذاشتند، مردم هم نمی‌خواستند. اصلاً آن جامعه یک جامعه نالایق و تباه‌شده و ضایع‌شده‌ای بود که باید بازسازی می‌شد.

پس از واقعه‌ کربلا، جریان ولایت‌ستیز فرهنگی، سیاسی و نظامی شکل گرفت که همگی در انحراف از خط ولایت اهداف مشترکی داشتند. جریان امویان سفیانی، امویان مروانی و آل زبیر چنان سرزمین‌های اسلامی را دچار انحطاط و انحراف کرده بودند که ایمان و تقوا و معنویت، عدالت و ولایت به‌کلی از جامعه رخت بربسته بود و تمامی حرکت‌های اسلام‌خواهی، ولایتمداری، عدالت‌گستری و استکبار‌ستیزی سرکوب می‌شد. نمونه‌ آن، واقعه‌ی حُرّه و آن جنایات بی‌شمار است. به همین جهت امام سجاد(ع) در قالب دعا به مخاطبانشان بصیرت می‌دادند و با اتخاذ سیاست صبر و انتظار به بازسازی جبهه ولایت مدار می‌پرداختند.

لزوم انس با دعاهای صحیفه سجادیه

رهبر معظم انقلاب در گام دوم، می‌فرماید «امروز در جامعه ما، یکی از تلاش‌های اساسی، باید تغییر اخلاق باشد.» و «خیلی از مشکلات ما ناشی از دور شدن از فضایل اخلاقی است. هرچه از فضایل اخلاقی فاصله بگیریم، مشکلات و گره‌های زندگی پیچیده‌تر و بیشتر خواهد شد.»

همچنین می‌فرمایند: اگر امروزه از افول تمدن غربی سخن می‌گوییم، نشانه اصلی آن، افول اخلاق در جوامع غربی است. زیرا نبود اخلاق، جوامع را به سقوط می‌کشاند.

بنابراین، اولین و مهم‌ترین دلیلی که باید به صحیفه سجادیه توجه کنیم، با دعاهای آن انس بگیرم، بخوانیم، تدبر کنیم، ترویج کنیم و در تحقق آن بکوشیم، این است که صحیفه سجادیه «جامعه‌ساز» است و اخلاق و معنویت جامعه را که اصلی‌ترین رکن تمدن اسلامی است، تقویت کرده و از انحراف و انحطاط جلوگیری می‌کند و به عبارت دیگر سعادت فرد و جامعه در گروه پایندی به اخلاق و معنویت است که تحقق آرمان تمدن اسلامی نیز در گرو آن است.

از طرفی، ریزش‌ها یکی از آسیب‌های هر انقلابی است که به ویژه جوانان مؤمن و انقلابی را تهدید می‌کند. اصلی‌ترین ریشه‌ این ریزش‌ها، عمیق نبودن معارف اسلامی در دل و ذهن انسان است. انس با صحیفه سجادیه و تدبر در آن از این منظر نیز بسیار ضروری است.

مقام معظم رهبری انقلاب خطاب به جوانان می‌فرمایند «صحیفه‌ سجادیه پر از معارف دینی است با این معارف، بنیه‌ی دینی و انقلابی خودتان را هم محکم کنید. جوان ما اگر بنیه‌ دینی‌اش مستحکم باشد، خیلی از این کسانی که مشغول تلاشند برای منحرف کردن ذهنها به سمتهای گوناگون، وقتی دیدند جوان ما محکم است می‌کشند کنار.»

رهبر انقلاب بارها فرموده‌اند «خواهش می‌کنم عزیزان من، به‌خصوص جوانان، با صحیفه سجادیه انس بگیرند؛ زیرا همه چیز در این کتابِ ظاهراً دعا و باطناً همه چیز، وجود دارد.» «اینها فقط دعا نیست؛ درس است». اینکه نگاه ما به صحیفه، نگاه معرفتی باشد و دنبال آموختن و درس گرفتم باشیم بسیار مساله مهمی است که حضرت آقا ما را بدان توجه میدهند بنابراین لازم است یکی از سرفصل‌های اصلی و مهم ما در مراکز آموزشی، تعلیم این معارف بلند و راه‌گشا باشد.

کتاب شریف مفاتیح، از سه بخش تشکیل شده است؛ بخش اول و اصلی آن، در سه باب ادعیه، اعمال سالانه و زیارات، بخش دوم با عنوان ملحقات و بخش سوم، با عنوان باقیات الصالحات تدوین یافته است. در بین دعاهای نقل شده در مفاتیح، تنها دعای هفتم و بیستم صحیفه سجادیه نقل شده است بنابراین با وجود مفاتیح الجنان، جویندگان معارف، از مراجعه به زبور آل محمد (ص) بی نیاز نخواهند بود.

دعاهای صحیفه چه تأثیری در رشد فردی و معنوی ما دارند

یکی از نیازهای فطری و حقیقی انسان، نیاز به ارتباط با خداست چرا که انسان فقر محض بوده و هیچ تکیه گاهی جز خدا ندارد، قرآن کریم می‌فرماید «يا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَميدُ (فاطر: 15)، بنابراین تنها ارتباط با خداست که أمن و آرامش را برای انسان به ارمغان میآورد. دعا، جلوهای از بندگی و عبودیت است. اگر انسان اهل دعا نباشد مورد توجه خداوند سبحان که ربّ العالمین و مدبر عالم است نخواهد بود: «قُلْ ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لا دُعاؤُكُم‏...» (فرقان: 77).

با این وصف، انسان در مسیر زندگی و بندگی نیاز مبرمی به حمایت‌های الهی دارد. دعا از جمله راه‌های جلب این حمایت‌هاست، دعاهای صحیفه سجادیه نیز از مسئله استثنا نبوده علاوه بر اینکه خواننده دعاهای صحیفه، در ضمن دعاها، با آداب دعا، جهان بینی توحیدی، جایگاه امامت و ولایت، عوامل( توجه به ستم دیدگان، حقوق پدر و مادر، حقوق فرزندان و...) و موانع رشد (چون هوای نفس، شیطان، دشمنان و...) آشنا می‌شود که به‌کارگیری این معارف در زندگی فردی و اجتماعی تأثیر بسزایی در رشد فرد و جامعه خواهد داشت.

در پایان درسی بزرگ از امام سجاد(ع) این است که حضرت در دعای 13 صحیفه که بسیار دعای مهمی در بر آورده شدن حاجات است، یکی از علل اصلی و مهم در عدم استجابت دعا را دلبستگی و امید به غیر خدا، در تأمین خواسته و نیازهای انسان دانسته‌اند «وَ مَنْ تَوَجَّهَ بِحَاجَتِهِ إِلَى أَحَدٍ مِنْ خَلْقِكَ أَوْ جَعَلَهُ سَبَبَ نُجْحِهَا دُونَكَ فَقَدْ تَعَرَّضَ لِلْحِرْمَانِ ، وَ اسْتَحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ فَوْتَ الْاِحْسَانِ؛ و کسی که برای حاجتش به یکی از آفریده‌های تو رو کند یا او را به جای تو وسیلۀ رسیدن به نیازش قرار دهد؛ محقّقاً خود را در معرض محرومیت قرار داده و سزاوار از دست رفتن احسان تو گشته است».

جالب اینکه حضرت در فراز دیگری علت آن را چنین بیان کرده اند: «سُبْحَانَ رَبِّي كَيْفَ يَسْأَلُ مُحْتَاجٌ مُحْتَاجاً وَ أَنَّى يَرْغَبُ مُعْدِمٍ اِلَي مُعْدِمٍ؛ منزّه و پاک است پروردگارم، چگونه نیازمندی از نیازمند دیگر درخواست کند و از کجا تهی‌دستی به تهی‌دستی دیگر میل و رغبت نشان دهد؟!» بنابراین درس بزرگ حضرت این است که در مناسبات فردی، اجتماعی و بین المللی تنها امید و تکیه‌گاه ما باید خدا باشد نه غیر او که همه محتاجند.

عاطفه ابرار پیراسته