بسط اندیشه‌های اسلامی؛ راهبرد مبارزاتی امام رضا(ع) در برابر مأمون

حجت‌الاسلام‌ والمسلمین سیدعلی‌اکبر حسینی، عضو هیئت ‌علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن، در گفت‌وگو با ایکنا، به طرح بحث در زمینه «نگاه امام رضا(ع) به مقوله سیاست و مبارزه» پرداخت و بیان کرد: اگر زیارت عاشورا را به عنوان آیین‌نامه و سبک زندگی شیعه تلقی کنیم، اینکه چه مفاهیمی در این زیارت‌ آمده است قابل تأمل خواهد بود. به ویژه اینکه این روزها بزرگانی مانند آیت‌الله شبیری‌زنجانی در مورد سند این زیارت نیز کار کرده و تصدیق دارند که سندش صحیح است و مضمون این زیارت به قدری با قرآن انطباق دارد که ما را از دغدغه‌های سندی بی‌نیاز می‌کند.

وی افزود: به عبارتی ما شاهد یک سبک زندگی از زاویه دید اهل بیت(ع) هستیم و اگر بخواهیم تمام فرازها را بررسی کنیم، خود بحث مفصلی را می‌طلبد، اما به بیت‌الغزل این زیارت اشاره می‌کنم که عبارت است از «اَللّهُمَّ اجْعَلْ مَحْیاىَ مَحْیا مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ مَماتى مَماتَ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ». اگر قرار باشد که اصطلاح سبک زندگی را با این فراز تطبیق دهیم، روشن است که از خداوند می‌خواهیم زندگی و مرگ ما را به سبک زندگی و مرگ محمد و آل محمد(ص) قرار دهد. 

حیات و ممات محمدی

عضو هیئت ‌علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن تصریح کرد: در فرازهای ادعیه و زیارات و دعاهایی که مأثور از ائمه(ع) هستند، معمولاً این فراز را با این تعبیر نداریم که با سبک زندگی‌ که مورد نظرمان است، تطبیق کند. امروزه نیز این مسئله بر سر زبان‌هاست و دغدغه مقام معظم رهبری هم هست. یک وقت حسرت می‌خوردم و می‌گفتم چرا وقتی پُرتکرار‌ترین زیارتی که به زبان جاری می‌کنیم، زیارت عاشوراست، اما به این بخش توجه نکرده بودم که بیت‌الغزل این زیارت چیست و چه آرزویی مطالبه اصلی ماست که به نظرم همین فقره «اَللّهُمَّ اجْعَلْ مَحْیاىَ مَحْیا مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ مَماتى مَماتَ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ» است.

حسینی بیان کرد: سبک زندگی ما باید براساس زندگی اهل بیت(ع) قرار گیرد و نکته حائز اهمیت این است که این مطالبه و این آرمانی که شیعه در این دعا و زیارت از خدا می‌خواهد و آرزو می‌کند در چه برهه‌ای از تاریخ بوده است. دقیقاً آنجایی که از رخداد عاشورا گزارشی ارائه می‌شود و همراه با آن لعن‌های پُرتکرار، مسئله تسلیم در مقابل اهل بیت(ع)، آرزوی شهادت در کنار آنها و ... را مطرح می‌کند، این فراز مهم وارد شده است؛ یعنی عاشورا را به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تراژدی‌ها می‌دانیم و در این فضا می‌خواهیم که نوع زندگی ما بر اساس زندگی اهل بیت(ع) باشد.

مهم‌ترین ویژگی شخصیت اهل بیت(ع)

وی تصریح کرد: یکی از بارزترین بخش‌های زیارت‌ عاشورا، مباحث جنگ‌آوری و مبارزه با ستم و رویارویی با طاغوت است. این مسئله نشان می‌دهد که بارزترین وجهه شخصیت اهل بیت(ع) در طاغوت‌ستیزی شکل می‌گیرد. بنابراین، اغراق‌آمیز نیست اگر بگوییم اهل بیت(ع) سیاست‌مدارترین بندگان خدا هستند که در زیارت جامعه کبیره به آن تصریح شده است. اهل بیت(ع) نوعی سبک زندگی دارند و تلقی شیعه این است که باید به آن سبک زندگی کنند. از طرفی، در زیارت عاشورا آن سبک زندگی را فریاد می‌زنیم. زیارت عاشورا نشان می‌دهد که امام حسین(ع)، قله سیاست‌ورزی اهل بیت(ع) است و به همین دلیل، جلوه‌گری‌اش از دیگر ائمه(ع) بیشتر است.

حسینی بیان کرد: نکته دیگر اینکه، نوع سیاست‌ورزی اهل بیت(ع) این طور نیست که برای رسیدن به مقصد، از هر ابزاری استفاده کنند. گاهی خدمت امام علی(ع) می‌رسیدند و از هوشمندی معاویه حرف می‌زدند. حضرت(ع) در پاسخ می‌فرمود: «معاویه از من هوشمندتر نیست، بلکه او شیطنت می‌کند و اهل فریب است.» سپس می‌فرمایند: «اگر از منظر خداوند فریب و نیرنگ مبغوض نبود، من هوشمندترین و سیاست‌مدارترین آدم‌ها بودم.» گاهی نیز به امام صادق(ع) می‌گفتند که معاویه باهوش است، اما حضرت(ع) می‌فرمود: این کاری که معاویه می‌کرد، اسمش شیطنت است. اما در تاریخ عرب، وقتی چهار نفر از هوشمندترین شخصیت‌های تاریخ را نام می‌برند، یکی از آنها معاویه است.

وی افزود: در اینجا باید به تفاوت نگرشی اهل بیت(ع) با امثال معاویه داشتند توجه کنیم که در اوج سیاست‌ورزی قرار دارند و مدیریت سیاسی آنها و امامت سیاسی - اجتماعی آنها، شاخصه اصلی‌شان است. در عین حال، گفتمان و راهبردشان هم به ‌قدری متفاوت است که گاهی ما را ناراحت می‌کند. برای نمونه در جنگ صفین، عمروعاص وقتی دید چاره‌ای برای فرار کردن از دست امام علی(ع) ندارد، کشف عورت کرد و امام(ع) نیز روی برگرداند و از کشتنش صرف‌نظر کرد. حال آنکه نمی‌توانیم درک درستی از این مسئله داشته باشیم، چه اگر امام(ع) او را می‌کشت، جریان تاریخ نیز تغییر می‌کرد.

عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن تصریح کرد: شبیه این رفتار را از اهل بیت(ع) فراوان داریم که به‌ رغم تسلط بر دشمن، چشم‌پوشی می‌کردند و فرصت را به دشمن می‌دادند که جنگ را ادامه دهد و نهایتاً جنگ صفین به نفع معاویه و خانه‌نشینی و شهادت امام علی(ع) نیز منجر می‌شود؛ لذا سیاست‌ورزی اهل بیت(ع) این طور است که رفتار مشابهی ندارند و وقتی از سیاست‌ورزی حرف می‌زنیم، باورمان این است که ائمه(ع) صرفاً به فضاهای سیاسی وارد می‌شوند و جریان‌های انقلابی را پشتیبانی می‌کنند و برای رسیدن به قدرت، اقداماتی را انجام می‌دهند، اما این طور نیست.

پیچیدگی سیره سیاسی امام رضا(ع)

وی گفت: امام رضا(ع) گاهی به قدری راهبردش متفاوت است که هضم آن برای همگان دشوار است و کسانی که با زبان، قواعد و اصول سیاسی حرف می‌زنند هم نمی‌توانند راهبرد امام(ع) را هضم بکنند که چطور ممکن است کسی در تقابل با طاغوت باشد، اما ولایتعهدی او را هم قبول کند. به نظر می‌رسد این نوع نگرش و استراتژی برای مبارزه، بسیار عمیق و پیچیده است و باید تحلیل دقیق‌تری از این سیره سیاسی صورت گیرد. شیعه برای اینکه زبان و گفتمان سیاسی خود را تبیین کند، چاره‌ای جز این ندارد که به صورت دقیق سیره سیاسی اهل بیت(ع) را بررسی کند.

حسینی با اشاره به روایتی از امیرمؤمنان(ع)، بیان کرد: زمانی ابن‌عباس خدمت امام علی(ع) رسید و عرض کرد: فعلاً معاویه در شرایط اقتدار است و باید با او مسامحه کرد و باید اصطلاحاً به او باج بدهیم و وقتی به قدرت رسیدیم، او را از میان برمی‌داریم. حضرت(ع) فرمودند: آیا پیروزی خود را با ستم به دست آورم؟ یا فرمودند: «من هرگز گمراهان را به عنوان پشتیبان خود قبول نمی‌کنم.» لذا این زبان بسیار پیچیده است و تحقیق هم در مورد آن، بسیار دشوار است. اگر داعیه شیعه بودن داریم، باید بتوانیم گفتمان و ادبیات سیاسی اهل بیت(ع) را بفهمیم تا از این رهگذر، راهبرد و استراتژی انقلاب را پیش ببریم که این گفتمان نیز پیچیدگی‌های خاص خود را دارد.

وی افزود: امام حسین(ع) در زمانه‌ای زندگی می‌کرد که در تقابل نامتوازن در برابر یزید قرار گرفت و امام رضا(ع) نیز در شرایط خاصی به ‌سر می‌برد که وقتی وارد نیشابور شد، چنیدن‌هزار عالمِ طراز اول در انتظار ایشان بودند که حضرت(ع) سخنی بگویند و آنها بنویسند که اینها همه نشان‌دهنده اشتیاق آنان به اهل بیت(ع) است. ایشان در کاخ مأمون زندگی می‌کند و این مسئله موجب می‌شود که بسیاری از عالمان بزرگ شیعه نیز مأمون را از شیعیان بدانند و در اینکه وی حضرت(ع) را شهید کرده باشد، تردید کنند. این بُعد مغفول مانده و اگر ما اصول و اساس نگاهی سیاسی اهل بیت(ع) و اهدافشان را فهم نکنیم و نتوانیم تبیین خوبی را از آن ارائه کنیم، خودمان نیز دچار تعارض می‌شویم. اگر به عصمت معصومین(ع) اذعان نداشتیم، نمی‌توانستیم رویکردهای ایشان را درک کنیم.

تکثر و تنوع راهبرد ائمه(ع) در مبارزه با طاغوت

عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن تصریح کرد: وقتی از راهبرد سیاسی اهل بیت(ع) حرف می‌زنیم، در این راهبرد، تنوع و تکثر را شاهد هستیم، چه اینکه، یک زمان صلح امام حسن(ع) و یک زمان نیز سیاست و راهبرد امام حسن عسکری(ع) را داریم، اما اینها همگی در مبارزه با طاغوت بودند. همچنان که مقام معظم رهبری در کتاب انسان دویست و پنجاه ساله، تصویری از یک شخصیت با این عمر 250 سال را ارائه کرده‌اند که متناسب با شرایط سیاسی و فرهنگی عصر خود، هدف اصلی‌اش مبارزه با طاغوت است، اما با توجه به شرایط متفاوتی که وجود داشته، گاهی پنهان‌کاری و گاهی مبارزات سیستمی و پیچیده صورت گرفته است.

وی افزود: بسیاری از مناطق سرزمین‌های اسلامی را با همین راهبردها، حتی راهبردهای پنهانی مدیریت می‌کردند، بدون اینکه رد پایی از خود به جا بگذارند. زمانی نیز امام رضا(ع) کاملاً در محیط سیاسی قرار می‌گیرند. ما از مبارزات خود اهدافی داریم. در حقیقت، گاهی اوقات مبارزات ما برای فریب دشمن و یک وقت هم برای نابود کردن دشمن است، اما در همه این موارد، دشمن آسیب می‌بیند و برای مقابله با این آسیب، اقدام می‌کند و به همین این دلیل وقتی امام رضا(ع) در حصار و حصر و زندان اصطلاحاً لوکس مأمون قرار گرفت، شهید شد و ائمه(ع) دیگری که در شرایط دیگر هستند نیز محکوم به مرگ می‌شوند، چون تفاوت راهبردهایی که داشتند، به این معنا نبوده که طاغوت‌ها احساس امنیت کنند و این طاغوت‌ها مدام نگران بودند و این امر نشان می‌دهد که اهل بیت(ع) لحظه‌ای از مبارزه با آنها دست نکشیدند و آرام نگرفتند. آنها صرفاً تغییر استراتژی می‌دادند، اما هدفشان مبارزه و چون اقدامات آنها مؤثر بود، طواغیت اقدام به حذف فیزیکی آنها می‌کردند.

حسینی تصریح کرد: بنا بر قول صحیح تاریخی، مأمون پس از اینکه امام رضا(ع) را شهید می‌کند، دو روز سر قبر مبارک امام(ع) حاضر شده و گریه می‌کند و می‌خواهد نشان دهد که به امام رضا(ع) علاقه‌مند بوده است و طوری رفتار می‌کند که گویا از شهادت امام(ع) روزهای حسرت‌باری را پشت ‌سر می‌گذارد، اما اگر راهبرد مبارزاتی امام(ع) مؤثر نبود او هم به فکر به شهادت رساندن امام(ع) نمی‌افتاد.

راهبرد قرآنی برای مدیریت سیاسی

وی بیان کرد: اگر می‌خواهیم بر اساس منطق قرآن و مبانی قرآنی راهبرد سیاسی درست را اتخاذ کنیم و مدیریت سیاسی را دنبال کنیم، قرآن می‌گوید: «فَمَن یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُؤْمِن بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَی لَا انفِصَامَ لَهَا»، اگر کفر به طاغوت و ایمان به خدا محقق شود، به دستگیره‌ای چنگ زده‌ایم که شکست‌ناپذیر است. در سوره نحل هم داریم که فرمود: «وَ لَقَد بَعَثنا في كُلِّ أُمَّةٍ رَسولًا أَنِ اعبُدُوا اللَّهَ وَ اجتَنِبُوا الطّاغوتَ»، در هر امتی رسولی را فرستادیم و گفتیم عبادت خدا را انجام دهید و از طاغوت اجتناب کنید که این اجتناب از طاغوت جزو مقومات ایمان به خداوند است. در سوره بقره، ابتدا مسئله کفر به طاغوت و سپس ایمان به خدا آمده است و در سوره نحل، اول بندگی خدا و سپس اجتناب از طاغوت بیان شده است. در سوره زمر نیز این مسئله تکرار می‌شود: «وَالَّذينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ يَعْبُدُوها وَ أَنابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرى‏»؛ یعنی اگر بشارت و خبر خوشی هست، برای آنهایی است که از طاغوت اجتناب می‌کنند. ائمه(ع) نیز بر اساس مبانی و اصول مستحکم قرآنی، یک لحظه راهبرد مقابله با طاغوت را رها نکردند و نادیده نگرفتند و در هر شرایط و فضای اجتماعی و سیاسی خاصی که قرار داشتند، راهبرد متناسب را داشتند.

حسینی گفت: راهبرد مناسب در زمان امام سجاد(ع) این است که چون خفقان کامل برقرار است و شیعیان به اندازه انگشتان دست هم نمی‌رسند، ایشان با زبان دعا، مانیفست سیاسی خود را مطرح می‌کند و رفتار دیگر ائمه(ع) نیز بر همین اساس بوده است و در هر زمانی، در نهایت سعی و تلاش هستند تا این اندیشه را تبیین کنند و زمینه‌های تحقق نظام‌های اندیشه‌ای شیعه را نیز امام باقر(ع) و امام صادق(ع) به منصه ظهور گذاشتند و فقه ما جعفری و منسوب به امام صادق(ع) است.

راهبرد مبارزاتی امام رضا(ع) در برابر مأمون

وی اظهار کرد: تقابل با طاغوت در رویکرد صادقین(ع) در بسط اندیشه‌های اسلامی است و همین راهبرد را امام رضا(ع) نیز دنبال می‌کنند. آنچه مأمون را زمین‌گیر کرد و واداشت تا امام رضا(ع) را شهید کند، این بود که مأمون در گسترش علوم و دانش‌های اسلامی و غیراسلامی انگیزه داشت و شهید مطهری می‌گوید که او عالِم‌ترین خلیفه عباسی بوده است و برای این کار نیز هزینه‌ زیادی را صرف می‌کرد، اما تمام این اقدامات برای این بود که شأن امام رضا(ع) را تنزل دهد؛ یعنی توهم و تصور مأمون این بود که می‌تواند آن جایگاه علمی امام رضا(ع) را دچار تردید کند و اما شرایط کاملاً برعکس شد و هیمنه و تسلط امام رضا(ع) موجب شد که اهدافی که مأمون داشت و می‌خواست امام رضا(ع) را تحقیر کند، محقق نشود.

عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن بیان کرد: البته تمام شئون زندگی ائمه(ع) برای جامعه امروز ما الگوست. چه ‌اینکه در مسائل توحیدی و معرفتی نیز توصیه‌های بسیار زیادی داشتند و برای نمونه درباره نماز فرمودند: «اگر کسی نماز را سبک بشمارد، به شفاعت ما نخواهد رسید». سیره امام رضا(ع) نیز این بود که هر سه روز یک بار قرآن را ختم می‌کرد، بدین گونه که به آیات نیز توجه و در موردشان تفکر می‌کرد. اینها نشان می‌دهد که ائمه(ع) در همه ابعاد اعم از سیاسی، مبارزاتی، تربیتی و ... برای ما اسوه و الگو هستند.