قرآن در حوزه مهجور نیست؛ توجه به فقه بیشتر است

حجت‌الاسلام والمسلمین ‌محمد فاکر میبدی، استاد حوزه علیمه با اشاره به راه‌اندازی درس خارج «فقه‌القرآن» در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا، گفت: در رابطه با درس خارج فقه‌القرآن، ابتدا باید این واژه را تبیین کرد. کلمه فقه‌القرآن، تابع دو معنای فقه‌ درون و فقه‌ برون‌قرآنی است؛ بدین صورت که گاهی از تعبیر فقه‌القرآن با توجه به اضافه‌شدن فقه به قرآن، فقه درون‌قرآنی یعنی فقهی که در قرآن آمده، و گاهی به فقه برون‌قرآنی یعنی فقهی که درباره خود قرآن است، استفاده می‌شود.

وی افزود: این‌ها از سنخ بحث‌های تفسیری و فقهی بوده و کار اصلی به دست مفسّر است. مفسّر درباره آیات مشتمل بر حکم فقهی بحث کرده و سعی می‌کند احکامی را که درون آیه وجود دارد، با معیار‌های تفسیری و فقهی استنباط کند. در اینجا قرآن به‌ عنوان یک مصدر، حکم و منبع حکم تلقی می‌گردد. همچنین در گذشته کتاب‌هایی درباره فقه‌های برون‌‌قرآنی و درون‌قرآنی نوشته شده است. شاید «فقه‌القرآن» قطب راوندی جامع‌ترین کتاب در این حوزه باشد.

فاکر میبدی اظهار کرد: در بین کتاب‌هایی چون «کنزُ الْعِرْفان فی فِقْه القرْآن» فاضل مقداد، «مسالک الافهام» کاظمی یا کاظمینی، «زبدةالبیان» مقدس اردبیلی و «فقه‌القرآن» آیت‌الله یزدی در دوره معاصر یا بسیاری از این آثار، همگی درباره بُعد فقه درون‌قرآنی بحث کرده‌اند. آثار خوبی از دروس در سطوح مختلف وجود دارد، از متن‌خوانی تا متون فارسی که جامع‌ترین اثر در اینجا، کتاب آیت‌الله قربانی است. برخی فقها در کنار درس فقه و تفسیرشان ممکن است درس فقه‌القرآن به این معنا داشته باشند. این بحث سابقه‌ای به اندازه نزول قرآن دارد؛ اما اینکه به عنوان درس در کنار درس خارج باشد، صد سال قدمت دارد.

نویسنده کتاب «بازپژوهی آیات فقهی قرآنی» بیان کرد: اگر بخواهیم از آثار مستقل در این‌زمینه نام ببریم باید به دوران ائمه اطهار(ع) و عصر امام صادق(ع) برگردیم، چرا که اولین کسی که کتاب در زمینه فقه درون‌قرآنی نوشت، «السّائب الکلبی» از اصحاب امام صادق(ع) بود. این بحث از آن دوران مطرح بوده و امروز از رونق بسیار خوبی برخوردار است. در گزارشی که چند سال پیش بنا بود خدمت رهبر معظم انقلاب ارائه کنیم، این قسمت فقه‌القرآن را تشریح کردم که روندی رو به رشد داشته و این دانش در مجموع ۴۰ ساله پس از انقلاب با همه آنچه در ۱۴ قرن بوده است، برابری می‌کند.

نویسنده کتاب آیات الاحکام تطبیقی، بیان کرد: سؤالاتی که پیرامون قرآن وجود دارد، برایش جواب پیدا می‌کنیم و مسائلی که متعلق به قرآن است، احصا می‌شود. اگر برای نمونه بخواهیم مواردی را برای روشن شدن موضوع ارائه کنم می‌توان به اینکه، آیا قرآن قابل خرید و فروش است؟ یا آیا می‌توان قرآن را به عنوان مهریه زنان تعیین کرد؟ یا قرآن قابل‌ وقف است، اشاره کرد.

۵۰۰ مسئله فقهی درباره قرآن احصا کرده‌ایم

عضو هیئت علمی گروه قرآن و حدیث جامعةالمصطفی تصریح کرد: بنده در یک بررسی و تحقیقی با توجه به مسائلی که از قدیم‌الایام مطرح بوده است، مطالب متعددی را گردآوری کرده‌ام به‌عنوان مثال اینکه برای قرائت و شنیدن آیات سجده‌دار قرآن چه احکامی وجود دارد؟ یا مثلاً آیا کتابت قرآن با آب طلا امکان‌پذیر است یا نه؟ یا حکم اینکه صدای قرآن را به عنوان زنگ قرار دهیم چیست؟ یا قرائت چه مقدار از قرآن در روز واجب یا مستحب است؟ یا اینکه آیا می‌توان در رکوع قرآن خواند؟ و یا حکم نوشتن قرآن با ابزار غصبی را مورد ارزیابی قرارداده‌ام و لذا با همین کیفیت ۵۰۰ مسئله مهم مختص قرآن را براساس تقسیم‌بندی فقهی مرسوم «احکام عبادی»، «عقود»، «ایقاعات» و «قضایی» احصا کرده‌ام. البته برخی مسائل قدیمی و برخی جدید است.

حجت‌الاسلام والمسلمین فاکر میبدی گفت: این‌ پرسش‌ها و پاسخ‌ها در واقع رساله‌ی عملی قرآن است. ما استفتائات قرآنی زیادی داریم که اخیراً تهیه شده است. برخی از مسائل در فقه به‌صورت مجموعه نیامده، اما در سراسر فقه ممکن است باشد. در حال حاضر، فقه مُضاف مانند فقه‌ طب، فقه‌ بانک، فقه کرونا، فقه سیاسی داریم، فقه قرآن نیز وجود دارد که احکام متعلق به قرآن را تحت یک فقه مستقل بحث می‌کند و مسائل پیرامون قرآن در آن تجمیع شده است که در چندین مبحث مهم، مورد ارزیابی قرار گرفته و تاکنون برخی از مباحث رو به اتمام است. به‌عنوان مثال، یکی از مجموعه‌هایی که فراهم ساختن آن 10 سال به طول می‌انجامد، مجموعه «احکام القرآن» است که صرفاً حاوی احکام متعلق به قرآن است و حرفی از احکام تحت عنوان استفتائات قرآنی، مانند احکام جوانان، نوجوانان و دختران در آن نیست.

درس خارج‌ فقه احکام‌القرآن راه‌اندازی شود

حجت‌الاسلام فاکر میبدی در بخش دیگری از گفت‌وگوی خود به موضوع استفتائات قرآنی مراجع تقلید اشاره کرد و گفت: تاکنون مجموعه‌های مختصری از استفتائات مراجع پیرامون قرآن جمع‌آوری شده است، اما یک کتاب در عالم تشیع توسط آیت‌الله کریمی جهرمی در مورد «احکام‌القرآن» نگارش شده که تعدادی از مسائلش حالت آداب دارد؛ اما برای شروع کار خوب است و این احکام‌القرآن در واقع، مسائل برون‌قرآنی را بررسی می‌کند. کتاب احکام‌القرآن، کتاب مختصری بود که چندان پیشینه‌ای ندارد، لذا در مورد احکام برون‌قرآنی می‌طلبد که این را به عنوان یکی از موضوعات اصلی به کار ببریم و برای مراکز تخصصی قرآن به‌عنوان یک موضوع علمی و آموزشی پیشنهاد دهیم که بحث احکام‌القرآن به عنوان درس خارج فقه رسمی حوزه، برگزار شود.

استاد جامعةالمصطفی‌العالمیه در واکنش به این نکته قرآن در مهجوریت قرار دارد، تصریح کرد: ما در مجموع، در دوره طلایی قرآن قرار داریم. برخلاف این که می‌گویند دوران مهجوریت قرآن است. هیچ وقت در طول تاریخ نداشته‌ایم که هشت مرجع و فقیه ما مفِّسر قرآن کریم باشند و این نشان می‌دهد، قرآن مهجور نیست اما همیشه جنبه فقه چربیده است.

برای قرآنی‌شدن جامعه باید فکری کرد

عضو هیئت علمی گروه قرآن و حدیث جامعةالمصطفی عنوان کرد: اهتمام به قرآن تفاوت زیادی نسبت به گذشته دارد. البته نقش انقلاب اسلامی را نباید فراموش کنیم. اهتمام انقلاب به مباحث قرآنی و اهتمام رهبری نسبت به قرآن بسیار مؤثر بوده است. در مباحث قرآن‌پژوهی زحمات و اقداماتی که صورت گرفته، قابل‌توجه است، به‌طوری که مجموعه پژوهش‌هایی که نسبت به قرآن در دوره معاصر شکل گرفته برابری می‌کند با ۱۳ قرن گذشته که علما، اساتید و طلاب با رنج بسیار، مشقّت و مشکل، برنامه‌هایی را حول قرآن پیاده‌سازی کرده‌اند؛ لذا امروز می‌بایست از این فرصت طلایی استفاده کرد و برای قرآنی‌شدن جامعه، فکری کرد.

رفتار‌ها و گفتار‌ها منطبق با آموزه‌های قرآن باشد

وی با بیان اینکه نهضت بازگشت به قرآن باید راه‌اندازی شود، تصریح کرد: جامعه قرآنی نمی‌شود، مگر اینکه مبلّغین و روحانیون قرآنی شوند و آنان قرآنی نمی‌شوند، مگر حوزه قرآنی شود. حوزه نیز قرآنی نمی‌شود، مگر اینکه تفکر حاکم بر آن تغییر کند. در خصوص نهضت بازگشت، نیاز به تلاش داریم و باید به جایی برسیم که همه رفتار‌ها و گفتار‌ها در جامعه، منطبق با آموزه‌های قرآنی باشد. باید جامعه نخبگانی ما در خصوص مباحث برون‌قرآنی، به عنوان فقه‌ مُضاف به موازات فقه حج، زکات، نماز و امثال آن مورد توجه قرار دهیم؛ زیرا این مسائل مورد ابتلای مردم است و همگان در هر روز و ساعت با قرآن سروکار دارند؛ لذا شایسته و مطلوب است این مسائل را تحت عنوان «فقه‌القرآن» در حوزه، همانند مباحث دیگر داشته و به آن بپردازیم.

وی در ادامه گفت: البته در این کمبود‌ها و کاستی‌ها حوزه را مقصر نمی‌دانم، ولی مجموعه عواملی دست به دست هم داده و کار را این گونه کرده است. اما در مجموع اینکه، چه تعداد افراد جامعه در قرائت عادی قرآن و ترجمه تبحر دارند، محل توجه است، اما نکته مهم آن است که همین تعداد قرائت‌کننده قرآن، باید در معانی تدّبر داشته باشند. ما به دنبال واقعیتی هستیم که در جامعه وجود دارد و اقبال و رویکرد به قرآن، در مجموع آن طوری نیست که انتظار می‌رود.

از افراط و تفریط‌ها پرهیز شود

وی در مورد فعالیت‌های قرآنی، اعم از آموزش و پژوهش گفت: بعد از سه دهه، شاهد فعالیت مراکز متعدد تخصصیِ تفسیری و علوم قرآنی هستیم، همچنین 10 مرکز تخصصی با موضوع قرآن‌ در قم وجود دارد. پس نمی‌توان گفت قرآن مهجور است و نمی‌توانیم بگوییم که رویکرد علمی به قرآن کم است؛ به‌خصوص در جامعةالمصطفی که دارای مجتمع انحصاری قرآن و حدیث می‌باشد. در حال حاضر، بیش از ۷۰ گروه علمی قرآنی در قم فعال است و نمی‌توان گفت با این ظرفیت، قم در علمکرد خود نسبت به قرآن کم‌کاری کرده است. البته باید به شبهات پاسخ داد و تلاش کرد؛ اما مهجور بودن را نمی‌پذیرم.

استاد حوزه‌ علمیه قم در مورد تولید علم از قرآن بیان کرد: ما افراط و تفریط را باید در هر زمینه‌ای کنار بگذاریم. همان طور که اگر آموزه‌ای در قرآن هست، نباید کتمان کنیم و باید حتماً بیان شود، از آن سو ما نباید هر چیزی را به نوعی به قرآن نسبت دهیم. به همان اندازه که هست، انکارش صحیح نیست، نباید چیزی را بی‌جهت نسبت دهیم. این‌ نگرش‌ها برمی‌گردد به اینکه انتظار ما از قرآن چیست؟ و چه تعریفی از علوم انسانی وجود دارد و در عین حال، نباید افراط و تفریط داشت. در المصطفی، مدرسه‌ عالی قرآن در ارتباط با علوم مختلفی فعال است. هم‌ اکنون ۱۱ گرایش علمی حوزه علوم‌ انسانی در گروه‌های مختلفی که در المصطفی هستند، به‌صورت تحصیلی، آموزشی و پژوهشی کار می‌کنند.

گفت‌وگو از اکبر پوست‌چیان