ویژگی‌های نسخه خطی منحصر به فرد «صحیفه سجادیه» به خط علامه مجلسی
یک پژوهشگر نسخه‌شناس ضمن اشاره به ماجرای کشف نسخه خطی صحیفه سجادیه با خط علامه مجلسی گفت: این نسخه توسط علامه مجلسی که ناشر صحیفه سجادیه بود، نوشته شد و مادر تمامی نسخه‌های صحیفه سجادیه به شمار می‌آید.
می‌توان ادعا کرد پس از قرآن کریم، مهمترین متن برجای مانده از قرن اول هجری که بیانگر معارف الهی باشد کتاب صحیفه سجادیه است که امروز در اختیار ما قرار دارد.
همزمان با سالروز ولادت امام سجاد(ع) با حجت‌الاسلام و المسلمین سیدحسن موسوی بروجردی، پژوهشگر و استاد نسخه‌شناسی گفت‌وگو کردیم که به نسخه‌ای از صحیفه سجادیه دسترسی پیدا کرده که نسخه شخصی علامه مجلسی بوده است.
متن این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید؛
ایکنا ـ مطلع شدیم که به تازگی نسخه کم‌نظیری از متن صحیفه سجادیه به خط علامه مجلسی در اختیار شما قرار گرفته است. در این رابطه توضیح بفرمایید.
من سال‌های متمادی برای فهرست‌نگاری کتابخانه‌های عتبات مقدسه به عتبات مشرف می‌شدم. نتیجه این سفرها هفت جلد فهرست شده است که از این هفت جلد، پنج جلد آن منتشر شده است. آخرین فهرستی که چاپ کردم فهرست جلد دوم خزانه نسخه‌های خطی حرم امام حسین(ع) بوده است. وقتی ما برای فهرست‌نگاری مشرف می‌شدیم مجموعه‌ای از نسخه‌ها را در اختیار ما قرار می‌دادند و به اندازه یک جلد، نسخه انتخاب می‌کردیم و فهرست‌نگاری می‌کردیم و هر بار قریب سیصد جلد فهرست‌نگاری می‌شد.
در سفر اخیر نسخه‌ای دیدم که بسیار نسخه مهم و از نفایس نسخه‌های صحیفه سجادیه به حساب می‌آید و آن نسخه صحیفه سجادیه شخصی علامه مجلسی است. این نسخه‌ای بوده که ایشان همیشه همراه داشته است و هر جا برای قرائت صحیفه می‌رفته به این نسخه مراجعه می‌کرده است. این نسخه ارزش موزه‌ای دارد و علاوه بر آن از جهت علمی ممیزات و مشخصات فوق العاده‌ای دارد که نیاز به بیان مقدماتی دارد تا ارزش علمی این نسخه دانسته شود.
اولین نکته این است که ما تا به حال نسخه تصحیحی دقیقی از صحیفه سجادیه نداشتیم. غالب چاپ‌هایی که از صحیفه سجادیه انجام شده است مبتنی بر همان چاپ‌های سنگی بوده است که ناشرین می‌گرفتند و تایپ می‌کردند و بر مبنای نسخه‌های خطی نبوده است. اخیرا تلاش‌هایی انجام شد و برخی صحیفه‌ها با روایات خاص مقابله و چاپ شد ولی این روایات، روایات مشهور نبوده است. پس صحیفه سجادیه، چاپ تصحیحی بر مبنای نسخه‌های خطی نداشته است.
نکته بعد اینکه صحیفه سجادیه روایات مختلفی دارد. در این روایات، در بعضی نسخه‌ها تعداد ادعیه بیشتر است، در برخی کمتر، یا بعضی کلماتش متفاوت است. به هر حال اختلافاتی میان روایات نسخه‌ها وجود دارد ولی آنچه میان پژوهشگران و عامه مردم مشهور است و بالغ بر 95 درصد چاپ‌های صحیفه سجادیه را به خود اختصاص داده است همان نسخه‌ای است که به روایت بهاء الشرف معروف است. روایت بهاء الشرف، مسیر خاصی را از حیث نسخه‌هایی که کتابت شده طی کرده است.
نکته دیگر اینکه شهرت توسعه وسیع صحیفه سجادیه در دوره علامه مجلسی پدر و پسر بوده است. این دو تلاش بسیار زیادی برای انتشار صحیفه و توجه مومنین به صحیفه سجادیه کردند. نسخه‌ای که آنها با آن کار می‌کردند و مردم را به خواندن و استنساخ آن تشویق می‌کردند همین روایت مشهور بهاء الشرف بوده است. نسخه‌های خطی که در کتابخانه‌های مختلف ایران داریم غالبش همان نسخه‌هایی است که با یک یا دو واسطه یا وسایط متعدد به نسخه مجلسی برمی‌گشته.
به هر ترتیب ما عکس نسخه را تهیه کردیم، متنش را تایپ کردیم و با دقت تصحیح کردیم. نسخه دارای حواشی بسیار زیادی با خط علامه مجلسی است. اختلافاتی که علامه مجلسی از نسخه‌های بسیار معتبر صحیفه سجادیه مشهور و غیر مشهور ثبت و ضبط کرده، بسیار بااهمیت است. ما تمام این نکات ریز و درشت را در تصحیحی که از این نسخه داشتیم منعکس کردیم.
ایکنا ـ یعنی این توضیحات مشتمل بر شرح عبارات صحیفه است؟
بله؛ هم توضیحات شرحی است و هم توضیحات لغوی. ایشان جاهایی لغت را معنا کردند، یک جاهایی توضیح دادند از نگاه امام وقتی این کلمه استفاده می‌شود مراد امام چیست و بیان ایشان حامل چه نکته اخلاقی و توحیدی بوده است.
ایکنا ـ ما نسخه‌ای قدیمی‌تر از این نسخه داریم؟
بله، داریم ولی معتبرتر از این نیستند. نسخه‌شناسی پیچیدگی‌هایی دارد. غالب مردم فکر می‌کنند هرچه نسخه قدیمی‌تر باشد معتبرتر است ولی در واقع اینطور نیست. نسخه باید از طریق درست به ما رسیده باشد، باید از مسیر قرائات و سماعات و اجازات به ما رسیده باشد. پس اینطور نیست اگر نسخه قدیمی است یعنی معتبر است. گاهی نسخه معتبر است ولی متن دقیقی نداشته است چون نه قرائتی داشته و نه اجازه‌ای ولی این نسخه دست به دست، نزد بزرگان شیعه بوده است.
در گذشته صنعت چاپ نبوده و اگر نسخه‌ای توسط یک نفر استنساخ می‌شد باید آن شخص نسخه را نزد یکی از مشایخ بزرگ شیعه می‌برد و تایید شود. اجازه و قرائت و سماع به منزله تایید آن نسخه توسط یک عالم بوده است. حالا توجه داشته باشید که این نسخه توسط خود علامه مجلسی که ناشر صحیفه سجادیه بوده است نوشته شده است و این نسخه مادر تمامی نسخه‌های صحیفه سجادیه به شمار می‌آید. ما نسخه‌های نفیسی در ایران داریم، مثلا نسخه‌ای که به خط کفعمی است یا نسخه‌های دیگری وجود دارند که به قرن ششم تعلق دارند ولی بعضا روایات غیر مشهوره‌اند.
ایکنا ـ یعنی مثلا بین نسخه کفعمی و نسخه مجلسی تفاوت وجود دارد؟
قطعا تفاوت دارد. حواشی که خود مجلسی نوشته بسیار زیاد است. متن ادعیه هم ضبط بسیار دقیقی دارد. علامه مجلسی نسخه خودش را با نسخه ابن ادریس مقابله کرده، با نسخه شیخ بهایی مقابله کرده، با نسخه جد شیخ بهایی یعنی شمس الدین محمد، مقابله کرده است، با نسخ متعدد مقابله کرده و بر اساس آنها نسخه خود را تصحیح و تنظیم و تدوین کرده است.
ایکنا ـ علامه مجلسی همان رویکردی که در تالیف کتاب بحار داشته و سعی کرده تمام روایات را جمع‌آوری کند، در این کتاب هم داشته است؟
نه، اینطوری تفسیر نکنید. بحار تالیف خود ایشان است و هر چه می‌خواسته کم یا زیاد کند یا انتخاب کند انجام داده و تلاش کرده کتاب جامعی را از روایات دستیاب کند ولی در کتابی مثل صحیفه سجادیه که یک متن تنظیم‌شده از قرن اول هجری است، ایشان نمی‌توانسته در آن دخل و تصرف کند، ضمن اینکه هر روایت جای خودش را دارد یعنی شما نمی‌توانی متن یک روایت را به روایت دیگر غالب کنی.
ما یک روایت مشهور و یک‌سری روایات غیر مشهور از صحیفه داریم که سندهایش اول صحیفه آمده است. برخی از این روایت‌ها شامل چهل دعا است، قرائت مشهور پنجاه دعا است که بیشترین دعاها را دارد، باز در روایات دیگر ادعیه‌ای وجود دارد که در روایت مشهوره نیست. کل صحیفه باید حدود هفتاد دعا باشد چنانکه در مقدمه تعدادش آمده است ولی هفتاد دعا در روایات مختلف نیامده است. این مسئله دلایل تاریخی دارد از جمله اینکه هر کس بر حسب نیاز خودش دعاها را استنساخ می‌کرده. مثلا من دوست داشتم دعای مکارم الاخلاق را بخوانم لذا همان را استنساخ می‌کردم. بنابراین اگر نسخه‌ای نقص دارد به این معنی نیست که به درد نمی‌خورد. بعضا روایات، سنی می‌شده و برخی صلوات‌هایی که داخل دعا بوده متفاوت می‌شده. پس نه مجلسی، نه کس دیگر حق نداشته روایت بهاء الشرف را تغییر دهد و اگر دعایی را جایی می‌بیند به آن اضافه کند.
با این حال علامه مجلسی یک کار دیگری کرده و آن اینکه ملحقاتی را به صحیفه سجادیه اضافه کرده است یعنی برخی ادعیه که در روایات دیگر می‌دیده در پایان نسخه روایات مشهوره به عنوان ملحقات تالیف خود آورده و تصریح کرده هر کدام را از کدام نسخه گرفته است تا روایت بهاء الشرف با روایت‌های دیگر مخلوط نشود. این هم از کارهای مهمی بوده است که مجلسی در این نسخه انجام داده است.
ایکنا ـ اشاره کردید نسخه اصلی علامه مجلسی قطع جیبی بوده و همیشه همراه علامه مجلسی بوده است. شاید یک نفر سوال کند صحیفه سجادیه از چه جهت اهمیت داشته که مجلسی همیشه آن را همراه خودش داشته است؟
مجلسی پدر و پسر بسیار برای کتاب صحیفه زحمت کشیدند! خود مجلسی در یکی از اجازاتش به یک فردی نوشته بود پدرم در رابطه با انتشار صحیفه آنقدر زحمت کشید که ما منزلی در اصفهان و حوالی آن نداریم مگر اینکه نسخه‌ای یا دو نسخه از صحیفه سجادیه در آن وجود داشته باشد. خود مجلسی سفرهای متعدد داشته و به مشهد و عتبات و حج رفته و در این سفرها نیاز داشته کتاب دعایی همراه داشته باشد. مضاف بر اینکه در میان ادعیه توجه ایشان فقط بر صحیفه بوده است و از این جهت نسخه را به قطعی جیبی نوشته بود که همراه خودش ببرد.
گفت‌وگو از علی فرج‌زاده
انتهای پیام
